domani : qıci domananê qıcu küçük çocukları(n)/çocuklara
Örn. iyelik tamlamsı: no kayê domananê qıcano bu küçük çocukların oyunu
doxtori : rındi doxtoranê rındu iyi doktorları(n)/doktorlara
Örn..: Yönelme durumu: a sona doxtoranê rındu o iyi doktorlara gider
(„e-hali“)
arebey : newey arabanê newu yeni arabaları(n)/arabaların
Örn. arka ilgeç ile: o arabanê newu ra jüyê wazeno o yeni arabalardan birini istiyor
Tekilde dişiller için: yalın (1.) hal = bükünlü (2.) hal
Koşaç ve olumsuzluk durumu:
No ciamord lacê i mormekê kokumio? Bu delikanlı o adamın oğlu mu?
No bırao pilo, a waa qıca, ni ki bıraê qıcê. Bu ağabey, o kızkardeş, bunlar da küçük kardeşler.
No kayê domananê qıcu niyo. Bu küçük çocukların oyunu değil.
Olumsuzlukta sıfat şekli cinsiyet ve sayıya göre kalır:
Na qeleme sıpiye niya. Bu kalem beyaz değil.
Maa Heyderi kokume niya. Haydar’ın annesi yaşlı değil.
Domanê ma endi qıci niyê. Çocuklarımız artık ufak değil.
Waa to nêwese niya. Kızkardeşin hasta değil.
Sıfatsal izafetler ve sıfat sonekleri tabelası:
Alıştırma 8
Aşağıdaki sıfatlı cümleleri yukardaki şemaya göre Zazaca’ya çeviriniz!
Sözcükler:
rındek – güzel
teng – dar
şia – kara, siyah
sur – kırmızı
zerd – sarı
her – eşek
gewr – gri
asmên – gök
khewe – mavi (bitkiler için ‘yeşil’)
vas - ot
derg – uzun
mêrde – erkek, eş, koca
kılm, kılmek - kısa
oda d - oda
• Bu şehir güzel değil.
• Dar oda.
• Kara ayılar görüyoruz.
• O (bayan) kırmızı defterleri satın alıyor.
• Sarı evin odası.
• Gri eşek gitmiyor.
• Mavi gök güzel.
• Gri eşeklere ot veriyorsun.
• O (bay) uzun kalemi görüyor.
• Kısa kadının kocası uzun.
Ders 12 – Dönüşlü Zamir “xo”
Bundan önceki derslerde dönüşlü zamir de sözcüklerde yer almıştı. Bu bölümde ise onun işlevi dilbilgisel olarak
açıklanacak. Dönüşümlü zamir xo, bağlama bağlı olarak Türkçe’de karşılığı kendi(si) denilebilir, fakat bazan da kişi, sayı,
cinsiyet ve ismin haline göre değişmeksizin doğal bir kişi zamiri gibi işler.
Dönüşlü zamirin işlevi:
a) Bir cümlenin içinde bir önerme cümlenin öznesiyle gönderme (referans) açısından eşit olduğunda tüm kişiler, sayılar ve
cinsiyetler için belirir. Fiil, eyleyeni veya özneyi baz alır:
ez xo vênenane ‘ben kendimi görüyorum’ ma xo vênenime (vêneme) ‘biz kendimizi görüyoruz’
tı xo vênena ‘sen kendini görüyorsun’ sıma xo vênenê ‘siz kendinizi görüyorsunuz’
o xo vêneno ‘o (eril) kendini görüyor’ i xo vênenê ‘onlar kendilerini görüyor’
a xo vênena ‘o (dişil) kendini görüyor’
Wiy, na xo se kena! ‘Aa, şuna bak! (birebir: bu kendisini ne yapıyor)’
Dikkat: Ez mı vênenane, tı to vênena gib cümle kurguları yanlıştır!
Ad tamlalamarı için de geçerli:
o mı rê mesela xo qesey keno ‘bana (kendi) hikayesini anlattı’
Karşılaştırın: o mı rê mesela dey qesey keno ‘bana onun hikayesini anlattı’ (başka bir kişinin)
a domananê xo ra zaf has kena ‘(kendi) çocuklarını çok seviyor’
kam ke sari rê berbeno, çımanê xo ra beno ‘eloğlu için ağlayan gözlerinden olur’ (atasözü)
(e)be xo ‘kendisi, kendi başına’:
çêna mı ebe xo sona mekteb ‘kızım kendi başına okula gidiyor’
meşte i be xo yenê ita ‘yarın kendileri buraya gelecek’
ma be xo ‘biz bize’
Xo’dan sonra Koşaç veya İzafet: Koşaç veya İzafe eklendiğinde xu-‘ya dönüşür:
ma be xuyme ‘biz bizeyiz’
no piyê xuyo ‘bu onun (öz) babası’
xo xo de, xo xo rê ‘kendi kendiyle, kendi kendine’:
o xo xo de qesey keno ‘kendi kendine konuşuyor’
a xo xo rê huyina ‘kendi kendine gülüyor’
xo be xo ‘kendi kendine (toplum veya bir kollektif anlamında)’:
ma sari rê rındime, xo be xo rê xêrê ma çino ‘başkalarına iyiyiz, ama kendimize hayrımız yok’
xo rê ‘sadece, kendine’, çoğu zaman pekiştirme olarak da kullanılır
xo rê heni ‘öylesine’
xo rê sono, kuno ra ‘gidip uzanıyor’
b) 3. kişinin (eril, dişil, tekil veya çoğul) dönüşlü olmayan iyelik durumunda da bir kişi zamiri gibi kullanılabilir:
waa xo vana ‘kızkardeşi söylüyor’
domanê xo çinê ‘çocukları yok’
xora ‘zaten’ anlamında kullanıldığında kaynaşmış olduğundan ötürü bitişik yazılır.
Sözcükler:
mode e - moda
pantoli (çoğul sözcük) – pantolon
serm – ayıp, utanma
hona – daha, henüz
newe – yeni. Hona newe – daha yeni
paykerdene (ken- pay) – giyinmek
Eze, Ejima – kadin ismi, Azime
cıte d – çift .Cıtê – bir çift
cıtê pantoli: bir çift pantolon (1 tane)
guretene (cên-) – almak, satın almak
xo ra daene (dan- xo ra) – giyinmek (pıra daene’den)
qayt kerdene (qayt ken-) – bakmak
feteliyaene (fetelin-) – gezmek
tabi – tabii
ayb – ayıp
bê! – gel!
vece! – çıkar
nıka – şimdi. Nıka ke... – eğer şimdi
ciran – komşu (genelde çoğul)
der u cirani – kapı komşu
diyaene/vênıtene (vênen-) – görmek
qayt kerê – bakın!
pê ... şikiyaene (pê ... şikin-) – başetmek
serrud – şımarık
(e)ro cı cêraene (cêren- ro cı) – birisine dönmek
mı rê çı! – bana ne!
teseliya xo bırrina – umudu kesiliyor
ca verdaene – bırakmak
kınci (çoğul) – elbise
vetene (vecen-) – çıkarmak
rut – çıplak
rut biyaene (ben- rut) – çıplak olmak
teber - dışarı
werte e – orta
mala d – mahalle
ri e – yüz
çarnaene (çarnen-) – çevirmek
sermaiyaene (sermayin-) - utanmak
serranê xo ra sermaiyaene – yaşından utanmak
mılet - millet
bıra bıra! – Kardeşim! Yahu!
pia – beraber
çiyê - birşey
qesa d – söz; atasözü; cümle
verên – eski, yaşlı kesim; verêni: eskiler
qesa verênu: atasözü
derd - dert
kutık – köpek
wayir – sahip
Okuma parçası – No modeo mode!11
Ma serranê 1970i derime. O waxt dewu de pantolu çênu rê zaf serm vênenê. Dewe de çêney hona newe pantolu kenê pay.
Çêna Ap Heseni Eze (Ejima) ki cıtê pantolu cêna, dana xo ra. Ap Hesen qayt keno ke çêna xo Eze ebe pantolu fetelina.
Tabi nae nêwazeno. Eze ra vano: “Aybo, sermo! Çêna mı, bê, ni pantolu vece! Nıka ke der u cirani vênenê, nêvanê, ‘qayt
kerê, na çêna Hesenia, ne aybo, ne sermo’ ?”
Ma u pi pê çêna xo nêşkinê. Eza serrude cêrena ro piyê xo, vana: “Mı rê çı, kam se vano; no modeo mode!” Ap Hesen,
teseliya xo bırrina, ca verdano. Sono, oda de kıncanê xo veceno, beno rut, sono teber, wertê mala de fetelino. Cêniy –
ciamordi, kam ke ey vêneno, riyê xo çarneno. Vanê: “Ap Hesen, ayb niyo, tı ni serranê xo ra nêsermayina, wertê dewe de
rut fetelina?” Ap Hesen cêreno ro mıleti: “Bıra bıra; ma, sıma hona nêzanenê, no modeo, modeo!”
Alıştırma 9
Lütfen dönüşlü veya kişi zamirini doldurun!
11 Kaynak: Ali Kızılgedik. Ware – Zaza dili ve kültürü dergisi’nde, sayı 13, 2000, s.33, Baiersbronn. Bu ders müfredatının şivesine göre uyarlanmış ve
kolaylaştırılmıştır.
• Eze ____ rê pantolu cêna, kena pay (kendisine).
• Eze _____ rê pantolu cêna (ona).
• Mae ebe çêna _____ ra pia sonê suke (kendi).
• Ma ____ rınd zanime (kendimizi).
• Tı çiyê nêzana, ____ ____ rê huyina!
• Her kes be derdê ____yo (kendi).
• Lacê Heyderi qıco, hama ebe ____ sono suke (kendisi).
• Jü lacê Ap Memedi esto, namê _____ Heseno.
• Weli ___ rê sole herineno (onlara)
• Weli ____ rê sole herineno (kendisine).
Jü qesa verênu: Kutık wayirê xo nas keno
Ders 13 – Belirsiz tekil soneki –ê
Zazaca’da belirsiz ad için –ê soneki mevcut, ki Almanca’nın ein veya İngilizce’nin a(n) tanımlığıyla karşılaştırılabilir. Sonek
ada takmada da öğrendiğimiz İzafe kuralları geçerli. Belirsizlik soneki –ê cinsiyete bağlı değildir.
Eril: Dişil:
-ø, -ê -ê: -e -øê:
mormek mormekê roce rocê
çê çêê, çêyê khebaniye khebaniyê
-i, -ü -iyê, -üyê: -a -øê:
pi piyê çêna çênê
çü çüyê manga mangê
-a, -o -aê, -oê -i -iê:
bıra bıraê kardi kardiê
ko koê
-e -øê:
name namê
Ayırdedebilmek için örnekler:
a roce yena ‘o gün gelecek’ a rocê yena ‘o birgün gelecek’
çêneke sona ‘kız gidiyor’ çênekê sona ‘(herhangi) bir kız gidiyor‘
–ê sonekiyle sık kullanılan bazı zarflar (belirteçler):
rocê bir gün cemê bir yarım gün; bir gün
reyê (jü rae) defê, sopê, dolımê bir kez, bir defa helmê, satê, deqê bir an
jüyê biri cıtê bir çift
taê bazı tenê biraz
Ad ve sıfat nitelemesinde belirsizlik soneki -ê
Belirsiz tekil ad nitelenerek de ifade edilir. Belirsiz ad diğer bir ad veya sıfatla daha yakın bir şekilde belirtilecekse, tamalama
dê/da veya sıfat nitelemesinde do/da belirsizlik edatlarını gerektirir. İzafe işlevini gören belirsizlik soneki –ê, cinsiyete ve
ismin haline bağlı değil; belirsizlik edatı ise adın cinsiyetini belirtir.
Ad tamlaması
Belirsiz bir adı başka bir adla daha ayrıntılı belirtmek için belirtilen ad –ê izafetini alıp cinsiyete göre dê (eril) veya da (dişil)
edatı da iki adın arasında ismin halinden bağımsızca yerini alır:
Eril: Dişil:
bıraê dê Elife esto ‘Elif’in bir kardeşi var’ waê da Heseni esta ‘Hasan’in bir kızkardeşi var’
Belirilen değil de belirten, yani sonradan gelen ad belirsiz tekil olduğunda o bu kez –ê sonekini alır. Belirten adın tamlama
durumunda olduğundan ötürü bükünlü halde olmasına rağmen hal soneki almaz:
lacê mormekê sono mekteb ‘(herhangi) bir adamın oğlu okula gidiyor’
çêna cênıkê ‘(herhangi) bir kadının kızı’
Sıfat nitelemesi
Belirsiz bir ad bir sıfatla daha ayrıntılı nitelendiğinde –ê izafetini alıp do (eril) veya da (dişil) edatı ad ile sıfatın arasında yerini
alır:
Eril: Dişil:
bonê do rındek ‘güzel bir ev’ rocê da rınde ‘güzel bir gün’
çêyê do tari ‘karanlık bir ev’ qelemê da derge ‘uzun bir kalem’
Sıfat nitelemesinde dikkat edilmesine gereken husus, eril adda bükünlü halde belirsizlik edatın do’dan dê’ye dönüştüğünü,
ayrıca sıfat hal soneki -i’yi aldığını:
wayirê bonê dê rındeki ‘güzeli bir evin sahibi’ (bon ad tamlama durumundan ötürü bükünlü halde)
torna mormekê dê kokumi ‘yaşlı bir adamın tornu’
Belirsizlik edatına alternatif olarak sayı sözcüğü jü ile de fakat edatsız ifade edilebilir:
jü bıraê mı esto ‘bir kardeşim var’ jü waa dey esta ‘onun bir kızkardeşi var’
Belirsizlik edatıyla olan ifadenin belirsizliği ise jü ile yapılan ifadeden daha pektir.
Not: Birçok şivede bu paradigma farklılık arzetmekte. Şöyle ki belirsizlik soneki yerine bilinen izafet –ê/-a (ad tamlaması)
veya –o/-a (sıfat nitelemesi) kullanılabilir ki, cinsiyetten ve niteleme şeklinden bağımsız, değişmeyen bir belirsizik edatı de
kullanılır:
Ad tamlaması:
bıraê de Elife esto waa de Heseni esta
Sıfat nitelemesi:
bono de rındek roca de rınde
wayirê bonê de rındeki
Sayı edatı jü sıfatsal biçimde addan sonra geldiğinde, yukardaki belirsizlik ifadesine karşın belirli bir ada işaret edilir:
o laiko jü ‘o (bir) çocuk’ o laiko jü ae ra has keno ‘o çocuk onu (dişil) seviyor’
Bükünlü hal:
i laikê jüy
a ki i laikê jüy ra has kena ‘o (dişil) da o çocuğu seviyor’
a cênıka jüye ‘o kadın’ a cênıka jüye dewa ma rawa ‘o kadın bizim köyden’
namê a cênıka jüye Sultana ‘o kadının adı Sultan’
Sözcükler:
dabançe, davançe m – tabanca
esker – asker; çoğulu da belirtir
… ser eştene (erzen- … ser) – …e saldırmak
pıro biyaene (ben- … ro) – sarılmak, kapmak
nia daene (nia dan-) – bakmak
nejdi – yakın
düri – uzak (i vurgusuz)
ver – ön
… kerdene (ken- …) – …e koymak
tezek – tezek
sero – üstünde
nejdi ro … kerdene (n. ro … ken-) – …e yakınlaşmak
qe – hiç
ca – yer
lewiyaene (lewin-) – kımıldamak, hareket etmek
… kewtene (kun- …) – …e girmek
zerre m – iç
sae kerdene (sae ken-) – aramak
tebera – dışarda
qaytê … kerdene (q.ê … ken-) – …e bakmak
ebe Zazaki – Zazaca’yla
çıturi ki – nasıl da
tı vanê – ‘dersin ki’, sanki
bın – alt. bınê … ra - …in altından
se ke – nasıl ki
dot – orda
cüab daene (cüab dan-) – yanıt vermek
hes ke, vengê xo meke! – sus, sesini çıkarma!
qomutan - komutan
Okuma parçası – Dabançe12
Rocê esker erzeno dewê da qıckeke ser. Cênıkê da jüye se ke xebere cêna, bena dabançê xo ro, vecina teber. Nia
dana ke esker zaf nejdi dero, düri nêsona, dabançey verê xo de kena wertê tezeku, sero nisena ro. Esker nejdi ro nae
keno. Na qe caê xo ra nêlewina. Taê kunê zerrê çêyi, sae kenê; taê ki tebera manenê. Eskeru ra jüyê jêde qaytê nae
keno, cênıke xo xo rê ebe Zazaki vana:
- Lacê kutıki, çıturi ki qaytê mı keno; tı vanê, nıka yeno, dabançey bınê tezeku ra veceno!
Se ke nia vana, dot ra esker huyino, Zazaki cüab dano cı:
- Çêna kutıki, hes ke, vengê xo meke! Sonane, qomutani ra vanane, ha!
Alıştırma 10
Aşağıdaki cümleleri lütfen Zazaca’ya çevirin!
12 Kaynak: X. Çelker: Ebe Yaraniye kewtime rae. Vejiyaişê Tiji, Istanbul, 1998. Bu ders müfredatının şivesine göre uyarlanmış ve kolaylaştırılmıştır.
• Mehmet’in bir kırzkardeşi var. • Kızkardeşi güzel bir kız.
• Bir kadın şehre gidip kendisine bir çift pantolon alıyor.
• Birgün kendime iyi bir kitap satın alacağım.
• O (bir) adam köpeğin sahibi.
• Sultan’ın bir oğlu var, daha küçük.
• O (bir) kızın Haydar’ın kızı.
• Anne çocuklarına bir kitaptan bir masal anlatıyor.
• Ali bir köyden inek getiriyor.
