Zazaca Diiilll Kursssu
(Kuzey Zazacası, Pülümür ağzı)
Asmêno Bêwayir
Zazaca-Alfabe (Kuzey) ......................................................................................................................................................5
Ders 1: Naskerdene - Tanışma .........................................................................................................................................6
Ders 2: Tı çı kar kena? - Ne iş yaparsın?........................................................................................................................8
Ders 4: namê taê kes u çiyu – bazı kişi ve eşyaların ismi............................................................................................11
Ders 5: Marey - Sayılar ....................................................................................................................................................12
Ders 6: Raştê jübini biyaene - Karşılaşma ....................................................................................................................15
Ders 7: Sate çanda – Saat kaç ?.....................................................................................................................................17
Ders 8: Şimdiki zaman ....................................................................................................................................................20
Ders 9: Adın bükünlü hali ...............................................................................................................................................22
Ders 10: Gulizare lewê khalık u pirıka xo de – Gülüzar dedesiyle nenesinin yanında.............................................25
Ders 11 – Weli sono sole herineno – Weli geht Salz holen..........................................................................................26© Asmêno Bêwayir
Önsöz
Zazaca, Doğu Anadolu’da, Fırat ve Dicle’nin başladığı kolların arasında konuşulan yerli bir dildir. Hint-Avrupa dil ailesinin
İrani dalının Kuzey-Batı İrani gurubuna aitttir ve böylece Farsça, Kürtçe, Beluçi gibi dillerle akrabadır. Zazalar’ın nüfusu tam
olarak bilinmemekte, fakat tahminlere göre üç ile altı milyon arası olduğu düşünülüyor.
Köken olarak Zazaca Kuzey-İran’da Hazar Denizi kıyısında, Gīlān dağlık bölgesinde bulunan „Deylemān“a dayanmakta.
Hala orda konuşulan Sengserī, Māzenderānī, Tātī (Herzendī), Semnānī gibi diller Zazaca’ya bazı yönleriyle Kürtçe’den
daha da fazla bir yakınlık arzetmekte. Bugün Güney-Mezopotamya bölgesinde dil adaları halinde varolan Goranca (Gōrānī)
ve Beluçistan’da konuşulan Beluçça (Balōčī) de keza Zazaca’ya yakındır. Zazalar muhtemelen 10. ile 11. yüzıl arası
bugünki yurduna göçmüş ve Deylemliler’in torunları olan bir halktır. Belgeli olarak yazıtlarda bulunan Orta-İrani dillerden olan
Part diliyle (MÖ 3.yy. – MS 3.yy.) de bir tarihi akrabalığı var. Zazalar’ın ataları bugün sükun ettikleri yerden (tarihi Dersim) de
diğer bölgelere dağıldıklarına dair kuramlar mevcut.
Zazaca’nın konuşulduğu bölge, Sivas’ın batısından başlayarak Dersim (Dêsım), Erzincan (Erzıngan), Gümüşhane’den
doğuya Bingöl (Çewlıg), Eruzurum’un kuzeyi (Çat, Aşkale, Tekman, Hınıs), Varto’dan (Gımgım), Elazığ (Xarpêt) üzeri
güneye Diyarbakır, Siverek (Sêwregı), Adıyaman (Semsur) illerine kadar uzanan bir alanı kapsamaktadır. Ayrıca Malatya
(Pötürge ve Arapkir), Mardin (Sason), Mutki, Sarız (Kayseri), Selim (Kars), Göle (Arhadan), Aksaray illerinin bazı köylerinde
ve de İstanbul, Ankara, İzmir, Mersin gibi metropollerde de konuşulmakta. Almanya’da 150.000 ile 200.000 arası Zaza
yaşadığı düşünülüyor.
İnanç olarak Zazalar, Alevi ve Sünni diye ikiye ayrılır. Alevi-Zazalar’ın yerleşim yeri Zaza yurdunun kuzeyindedir. Sünni
Zazalar’ın çoğunluğu Şafii, güneydeki kısmı da Hanefi’dir.
Zazaca dil alanının ana yerleşim yeri
Tarihten bu yana Zazalar, özellikle Dersimliler Alevi kimliğinden ötürü hükümdarların baskılarına maruz kaldılar. Kendi
yurtlarında henüz bir ulusal hareketi olmamıştır, dahası Avrupa’da uluslaşma fikri gelişmeye başlamıştır; ki son yılların
haricinde ulusaldan ziyade ümmetçlik anlayışı geçerliydi. Dersim ve Varto gibi yerlerde de özellikle sol örgütler taban
bulmuştur. Kuzey-Mezopoamya’daki birçok (dahası dini yönde olan) ayaklanma ve direnişlerin sahibi Zazalar’dır, bunlardan
en bilineni 1925 tarihindeki Şeyh Sait Ayaklanması ve 1937-38 Seyit Rıza’nın önderliğinde gelişen Dersim Direnişi’dir.
Dersim direnişi ise 1938’de bir soykırım ve tehcirle sonuçlanmıştır.
Zazalar’ın birçoğu yurdunun dışında ve diasporada yaşadığı şaşırtıcı değildir. Baskı ve köy boşaltmaların dışında bölgenin
boşalıp metropollere olan akıma ayrıca ekonomik konumu da katkıda bulunmuştur.
Zazalar’ın yaşadığı bölge genelde dağlıktır, tahıl ve hayvancılıkla geçinilir. Kürt Ulusal Hareketi’nin yürüttüğü savaş
nedeniyle Zazalar’ın, Kürtler’in ve Süryaniler’in son yıllardaki köy boşaltmalarından dolayı yaşam kaynağına ağır darbe
inmiştir, ki insanların şehirlere göçe zorlanmasından katlanmak zorunda kaldığı ağır koşullar, asimilasyon sürecini de
hızlandırmıştır. Bugün birçok köy boş durmakta veya yaşlılar sükun etmekte. Gençler dahası yazını köylerde geçirmekte.
İlk yazılı kaynakları dil bilimci Peter Lerch 1850 yıllarında derlemiştir. Zazalar’ın kendi ürettiği yazılı kaynaklar oalrak 1899
yılında Diyarbakır’da Ehmedê Xasi’nin ve akabinde 1933’te Şam’da yayınlanan Usman Efendiyo Babıc’ın mevlütleri bilinir.
Düzenli olarak Zazaca’nın Latin harfleriyle yazı diline geçmesi 70li yıllardaki ufak devinimlerden sonra 80li yılların başında
kültür dergileri aracılığıyla İsveç, Almanya ve Fransa’da devreye girdi. Son yıllara kadar ise çeşitli dergiler ve kitaplar,
özellikle İstanbul’da çıkmaya başlamıştır. Yazı dili özellikle analisanı olan tahsilli nesil arasında gittikçe yaygınlık kazanmaya
başlamıştır. Gençlerin ilgisini ise batı müziğiyle yoğrulmuş Zaza müziği çekmekte. Yurtdışında ise pek az radyo ve
televizyon yayını mevcut. Zaza dilinin bugünki durumuna göre tüm dilsel faaliyetler kızgın bir taşa akıtılan damlalardır. © Asmêno Bêwayir
Dilin bu denli vahim bir konuma düşmesinin büyük sebebi Türk devletin asimilasyon politikasıdır. 90lı yılların başına kadar
Türkiye’de azınlık dillerinin kamuoyunda konuşulması, hele de yazısal veya işitsel olarak açıklanması, müzik üretilmesi
kanunen cezalandırılabiliyordu. Eğitimdeki türkleştirme politikası da maalesef başarı elde etmiştir, öyle ki Alevi-Zazalar’da
genç nesil çoğunluk olarak dile hakim değil, ondan ötesi çocuklarına öğretmemekte. Sünni Zazalar’da da asimilasyon yeni
yeni belirmeye başlamıştır. Fakat genç nesilde anadilini öğrenme veya temel bilgilerini ilerletme merakının arttığı da dile
getirilmesi gerek, ki bu sevindiricidir. Beni böyle bir dil dersi müfredatı hazırlamaya iten sebep de en çok insanların dillerini
öğrenme hevesini görmem oldu.
Yaklaşık yüz yıl önce Zazaca’nın bir Kürt lehçesi değil de başlınaşına bir dil olduğu dilbilimsel olarak kanıtlanmış olmasına
rağmen, özellikle siyasi çevrelerce ve kamuoyunda yaygın olarak, bir Kürt lehçesi olarak görülmektedir. Nedenlerden biri de,
doğu Anadolu’dan gelen insanları, Zaza, Süryani, Arap, Ermeni, Türk Alevisi vs. de olsa, otomatikmen „Kürt“ diye
sınıflandırma önyargısıdır. Tekyanlı ve milliyetçi siyaset, Zazalar üzerine olan statüko, bilgisizlik gibi sorunlar veya Kürtler’in
bilinen bir millet olarak Türkiye’de Zazalar’a en yakın halk olması da buna neden olmakta. Bundan yaklaşık on yıl öncesine
kadar misak-ı milli sınırları içinde bulunan azınlıklar üzerine „Türklük“ anlayışın dışına çıkan herhangi bir toplumbilimsel,
kültürel veya dilbilimsel araştırma yapıp kendi adıyla anmak bölücülük olarak görüldüğünü söylemenin tabiri caizdir.
Günümüz Türkiye’sinde bile kitaplar ve dergiler kitaplıkların rafında satışa durmasına rağmen, bireylerin üzerinde taşıması
sakıncalıdır ve hatta kimi yayınların ve derneklerin de toplatılması, cezalandırılması veya yasaklanması vuku bulmuştur.
Nitekim, Zazalar ve Zazaca hakkında nesnel ve bilimsel çalışmaların Avrupa’da yürütülmekte. Türkiye’de çok az yazılı
kaynağın bulunmasından dolayı hala bu konu üzerine bilgisizlik hüküm sürmekte.
Zazalar’da yaşlı neslin kendisini Kürt, dillerini Kürtçe olarak görmemesine rağmen, özellikle siyasi çevrelere karışan genç
kesim Kürt Ulusal hareketinden etkilenip kendisini Kürt olarak, ama hala Türk olarak da gören vardır.
(henüz bitmemiş olan) Ders Müfredat ına ilişkin
Zazaca’nın yazı diline geçişi ve alfabenin oluşumu son yıllarda gerçekleştiğinden ve henüz bir dil enstitüsüne sahip olmadığından
ötürü standardize statüsüne ulaşmamıştır. Şimdiye kadar kendi herkesin şivesiyle yazması tercih edilmekte, ki bu bireyin kendi
dilinde gelişmesine de yarar sağlamakta. Bu çalışmada da belirli bir şive esas alınmıştır. Ekte ise lehçe ve kelime farklılıkları
gösterilecektir.
Zazaca, üç ana lehçeden oluşur: Kuzey lehçeleri (Alevi diyalektleri), Palu-Bingöl lehçeleri (merkez) ve Çermik-Siverek lehçeleri
(güney). Güney ve merkez diyalektleri birbirine biraz daha yakındır, ki bunların arasında geçiş şiveleri de vardır. Kuzey diyalektleri
ise Batı-Dersim (Hozat-Ovacık), Doğu Dersim (Tunceli, Pülümür, Erzincan, Sivas, Kelkit, Erzurum) ve Bingöl-Varto ağızlarından
müteşekkildir.
Anadiline hakim ve şivelerle tecrübesi olan biri genelde tüm bölgelerdeki Zazaca’yla iletişim kurabilir. Ne var ki bir yandan
Zazaca’yı konuşanların arasında ortak bir iletişim, eğitim olmamayışı, öte yandan Türkçe eğitimden geçme ve medyanın da
etkisiyle son nesillerin kelime dağarcığı günlük sözcüklerle sınırlı kalmıştır. Her yörenin de kendine göre günlük kelime dağarcığı ve
fonetik yapısı oluşmutur, ki bu da bazan diyalektler arası anlaşabilme zorunluğu yaratmaktadır. Göreceli olarak en muhafazakar
şiveler arasında sayılabilen Kiği ve Diyarbakır yöresinde konuşulan Zazaca’dır. Benim için olası bir „standart“ dil ile bir ders
müfredatı oluşturmak mümkündür, fakat şu an toplum arasında biraz yapay kalır.
Bu çalışmada esas alına şive Pülümür-Erzincan yöresinde konuşulan Zazaca’dır, ki bu ağız Kuzey-Zazacasında en yaygın sayılan
ağız sayılır ve Sivas, Kelkit, Şiran, Gümüşhane ve Erzurum’da konuşulan Zazaca’yla nerdeyse eşittir. Diğer lehçelerle yazı dilinde
de dahil iyi anlaşmayı sağlayabilmek için yerel sesler yerine bazı ses ortaklıları tercih edilmiştir.
Çalışmada öğrenilenin pratikte kullanılması ancak tavsiye edilir. Anadili Zazaca olanlarla irtibatta bulunmanın, kelimelerin doğru
telaffuzu, tonlaması ve dilin melodisini, kelime kalıplarını, deyimlerini benimseyebilme açısından pek de yararı vardır.
Elinizde bulunan ders müfredatı kurs kitabı olarak da kullanılabilir.
Sevgili okurlara dili öğrenmedeki gayretinin yitmemesini ve başarılı olmasını diliyorum! Bu çalışmaya dair eleştirileriniz de beni
ayrıca sevindirecektir.
Asmêno Bêwayir
asmen@nikocity.de © Asmêno Bêwayir
5
Zazaca-Alfabe (Kuzey)
IPA Telaffuzu örnek Türkçesi
A a [a] Türkçe’deki gibi adır ateş
B b [b] Türkçe’deki gibi. Sonses veya içses olarak yöreye göre “v” gibi de okunur bıra kardeş
C c [dz]
[c]
sonses veya içses olarak a, e, ı, o, u ünlülerin önünde „dz“ gibi okunur, bazı yörelerde iç veya
sonseste “z” gibi de okunur.
ê, i, ü ünlülerin önünde Türkçe’deki „c“ gibi okunur, bazı yörelerde içseste “j” gibi de okunur.
cor
cêr
yukarı
aşağı
Ç ç [ts
h
[
#]
h
[
sonses veya içses olarak a, e, ı, o, u ünlülerin önünde „ts“ gibi okunur
ê, i, ü ünlülerin önünde Türkçe’deki „ç“ gibi okunur (nefesli)
çım
çi
göz
eşya, şey
D d [d] Türkçe’deki gibi dı iki
E e [ä] Türkçe’deki gibi des duvar
Ê ê [
j
ä]
[e]
içses olarak „yemek“teki „ye“ gibi okunur (yöresel olarak sadece ince ê de var)
sonses olarak ince e diye okunur, „el“ (alem) „e“sine yakın
dês
rocê
on
birgün
F f [f] Türkçe’deki gibi fek ağız
G g [g] Türkçe’deki gibi ga öküz
Ğ ğ [Ò] Yumuşak g, artdamak ünsüzü olarak telaffuz edilir (Arap. ﻍ), gargara „g“si ğerib garip
H h [h] Türkçe’deki gibi her eşek
I ı [ö] Türkçe’deki gibi, biraz i’ye yakındır bılbıl bülbül
İ i [i] Türkçe’deki gibi isan insan
J j [Z] Türkçe’deki gibi jü bir
K k [k
h
] Türkçe’deki gibi kay oyun
L l [l]
[É]
Türkçe’deki gibi
kalın „l“ (istisnaen bazı kelimelerde mevcut)
lac
lınci
oğul
çamur
M m [m] Türkçe’deki gibi mae anne
N n [n] Türkçe’deki gibi new dokuz
O o [o] Türkçe’deki gibi oraji yokuş
yukarı
P p [p
h
] Türkçe’deki gibi (nefesli) pi baba
Q q [q] Küçük dil yöresinden telaffuz edilir (Arap. ﻕ), sert, gargara „k“si qatır katır
R r
rr
[r]
[R]
[r]
Önses olarak çift „r“ gibi telaffuz edilir
İçses ve sonses oalrak Türkçe’deki gibi telaffuz edilir
İçses ve sonses olara „rr“ diye yazıldığında çift „r“ gibi telaffuz edilir
roc
ara
bırr
güneş
kahvaltı
orman
S s [s] Türkçe’deki gibi sae elma
Ş ş [S] Türkçe’deki gibi şêr aslan
T t [t
h
] Türkçe’deki gibi tici güneş
ışını
U u [u] Türkçe’deki gibi uca ora, orda
Ü ü [y] Türkçe’deki gibi dü duman
V v [v] Türkçe’deki gibi va rüzgar
W w [w] İngilizce’deki water“in “w”si gibi talffuz edilir, çiftdudak, yarımünlü; “u”ya yakın wae kızkardeş
X x [∙] ğ ünsüzün sert (sessiz) varyantı, artdamaktan telaffuz edilir. (Arap. ﺥ), Almanca’nın "ch"si xoz domuz
Y y [j] Türkçe’deki gibi yaxe yaka
Z z [z] Türkçe’deki gibi zon dil
çh [ts]
[#]
nefessiz ve sert telaffuz edilen bir „ç“ (diğer „ç“nin telaffuz kuralları geçerli) çhep
çhik
sol
kıvılcım
kh [k] nefessiz ve sert telaffuz edilen bir „k“ khez sarışın
ph [p] nefessiz ve sert telaffuz edilen bir „p“ phon yassı
th [t] nefessiz ve sert telaffuz edilen bir „t“, (Arap. ﻁ’sına yakın) theyr kuş© Asmêno Bêwayir
6
Ders 1: Naskerdene - Tanışma
Hesen: Ma be xêr di ! Merhaba!
Gulizare: Xêr be sılamet ! Merhaba! (karşı yanıt)
Hesen: Namê mı Heseno. Namê to çıko ? Benim adım Hasan. Senin adın ne?
Gulizare: Namê mı Gulizara. Benim adım Gülizar.
Hesen: Namê i mormeki çıko? O adamın adı ne?
Gulizare: Namê ey (dey) Heydero. Onun adı Haydar.
Ma, namê a cênıke çıko? Peki, o kadının adı ne?
Hesen: Namê dae Viala. Onun adı Viale.
Gulizare: Çıturia? Nasılsın ?
Hesen: Tı wes be, ez rındane. Hal-demê to çıturio? Sağol, iyiyim. Sen nasılsın („hal-vaktin nasıl“)?
Gulizare: Rındo, Heq raji bo! İyidir, sağol!
Hesen: Heyder kamo? Haydar kim?
Heyder: Heyder ezane. Haydar benim.
Gulizare: Viale kama? Viale kim?
Viale: Viale ezane. Viale benim.
Hesen: Tı Melisa niya? Sen Melisa değil misin?
Ğezale: Nê, namê mı Ğezala. Hayır, benim adım Hazal.
Hama namê tüyo xêr Heseno, heni? Ama senin adın Hasan, değil mi?
Hesen: Heya, ez Hesenane. Evet, ben Hasan’ım.
O ciamord kamo? O adam kim?
Ğezale: Nêzanane kamo. Kim olduğunu bilmiyorum.
Ma, a çêneke kama? Peki, o kız kim?
Hesen: Ez ki nêzanon kama. Ben de kim olduğunu bilmiyorum. © Asmêno Bêwayir
Sözcüklerin anlamı: (e: eril ad, d: dişil ad)
1. Zazaca’da isimlerde eril-dişil ayrımı vardır. Eril sözcükler daima bir ünsüzle biter, sondan vurguludur. Çêneke, Viale
gibi adlarda sondan ikinci hece vurguludur (e: eril, d: dişil)
ma biz, bizi, bizim
ma, … peki, ya
be, ebe … ile
xêr e hayır, iyilik
di gördü(k)
sılamet e selamet
name e isim, ad
namê to ismin, adın
namê dey (ey) onun [eril] adı
namê dae (ae) onun [dişil] adı
mı benim, beni
to senin, seni
çık, çı ne
mormek, mordemek adam
cênıke d kadın
a 1. o [dişil]
2. [bükünlü halde addan
önceki dişil işaret zamiri]
i o (bükünlü halde addan
önceki eril işaret zamiri)
çıturi, çıtur nasıl
ez ben
tı sen
rınd iyi
hal e hal, durum
dem e vakit, dem
wes hoş, güzel; sağ
wes be ! sağol !
Heq raji bo! allah razı olsun!
kam kim
nê yok, hayır
heya, ya evet
hama ama
ciamord (ciamerd) erkek
nêzanane/nêzanon bilmiyorum
çêneke kız
ki de/da, dahi
Dilbilgisi 1: “biyene: olmak” ek-fiilinin sıfat (önad) ile çekimi
Sıfata şahıs soneki eklenerek „olmak“ fiili şimdiki zamana göre çekilir.
ez rındane (rındu) ben iyiyim ma rındime biz iyiyiz
tı rında sen iyisin sıma rındê siz iyisiniz
o rındo o (eril) iyi i rındê onlar iyi
a rında o (dişil) iyi
Sözcüklerin anlamı:
ez nisenane (nison) ro oturuyorum
koti, koti de nere, nerde
... de ..de/da
... ra ...den
Anqara Ankara
Erzıngan Erzincan
Bingol / Çewlıg Bingöl
Xarpêt / Eleziz Elazığ
ez heni zanon galiba, sanıyorum
heni öyle
ke ki
beno olabilir, mümkün
Hesen: Ez Anqara de nisenane ro. Tı koti nisena ro ? Ben Ankara’da oturuyorum. Sen nerde oturuyorsun?
Gulizare: Ez İzmir de nisenane ro. Ben İzmir’de oturuyorum.
Ez Pılemoriye rawane, tı koti rawa ? Ben Pülümürlü’yüm, sen nerelisin?
Hesen: Ez Erzıngan rawane. Ben Erzincanlıyım.
Ma, Heyder koti rao? Peki, Haydar nereli?
Gulizare: Heyder Bingol (Çewlıg) rao. Haydar Bingöllü.
Ğezale koti rawa? Hazal nereli?
Hesen: Nêzanon koti rawa. Nereli olduğu bilmiyorum.
Gulizare: Ez heni zanon ke a Eleziz rawa. Galiba Elazığlı (Sanıyorum Elazığlı).
Hesen: Heya, beno. Evet, olabilir.
Nerelisin?
tı koti rawa ?
tı yê kotia ? © Asmêno Bêwayir
Ders 2: Tı çı kar kena? - Ne iş yaparsın?
Sözcüklerin anlamı:
ez sonane (son) … -e gidiyorum
kar, gure e iş
tı kena yapıyorsun
malım, malıme öğretmen [eril/dişil]
malımê sıma öğretmeniniz
rê -e, birisne ...
sıma rê size
ez salıx danane öğretiyorum
tı salıx dana öğretiyorsun
Zonê Ma bizim dil (Zazaca)
mekteb e okul
universıte e üniversite
mıhendıs mühendis
insat m inşaat
ez gurinane çalışıyorum
thal, bêkar u bêgure işşiz
khebaniye d ev kadını
pê çınay neyle, hangi araçla
tı sona gidiyorsun
tı çıtur sona kar? işe nasıl gidiyorsun?
oteoboz e otobüs
trene d tren
arebe (d), makina (e) araba
peya / lıngu ra yaya
ez kar nêsonane işe gitmiyorum
karê mı çino işim yok, işsizim
çino yok
esto var
Tı çı kar kena? Ez malımane, malımê sıma. Ez sıma rê Zonê Ma salıx danane.
Hesen: Ez sonane (son) mekteb.
Gulizare: Ez sonane universıte.
Viale: Ez mıhendısane.
Heyder: Ez insat de gurinane (gurin).
Ğezale: Ez khebaniyane.
Melisa: Ez thalane / bêkar u bêguriyane.
- Ma, tı çıtur (pê çınay) sona kar?
Hesen: Ez ebe otoboz sonane mekteb.
Gulizare: Ez ebe trene sonane universıte.
Viale: Ez ebe arebe sonane kar.
Heyder: Ez peya (lıngu ra) sonane kar.
Ğezale: Ez kar nêsonane, khebaniyane.
Melisa: Ez ki kar nêsonane. Karê mı çino!
Dilbilgisi 2: koşaç („olmak“ ek-fiilin çekimi)
Koşaç, Türkçe’deki –dir ek-fiiliyle eşanlamlı olan “olmak” mastarın şimdiki zamana göre çekimidir.
(ez) ezane benim (ma) mayme biziz
(tı) tıya sensin (sıma) sımaê sizsiniz
(o) uyo odur (eril) (i) iyê onlardır
(a) awa odur (dişil)
Olumsuzluk:
ez niyane değilim ma nime değiliz
tı niya değilsin sıma niyê değilsiniz
o niyo o değil (eril) i niyê değiller
a niya o değil (dişil)
Ne ile işe gidiyorsun? ... ile gidiyorum
tı çιturi sona kar? ez ebe... sonane
tı se sona kar? ez ... ra sonane
tı pê çιnay sona kar? ez pê ... sonane © Asmêno Bêwayir
Alıştırma 1
Perşi – Sorular. Lütfen örnekte verildiği gibi doğru olan koşacı yazın ve soruları yanlış yöneltilği taktirde doğru
yanıtlayın !
Örnek: Viale çı kar kena? – Viale mıhendısa. Viale peya sona kar? – Nê, Viale ebe arebe sona kar.
Ğezale çı kar kena? – Ğezale ________________.
Heyder insat de gurino? – Heya, Heyder ____________________.
Melisa profesora? - Nê, Melisa profesore niya, Melisa _________________.
Hesen ebe trene sono mekteb? - Nê, Hesen ___________________ sono mekteb.
Gulizare pê çınay sona universıte? - Gulizare pê __________ sona universıte.
Melisa ebe otoboz sona kar? – Nê, Melisa kar nê__________.
No çıko? – Bu ne?
Örnek: Na çıka? Na trena.
No çıko? – No ________________.
No çıko? - ____ ________________.
No mormek koti gurino? – No mormek ___________ de gurino.
No mormek kamo? No _____________.
Na cênıke çıtur sona kar? – Na cênıke _________________.
Dil bilgisi: Dişil adlar veya sıfatlar (önadlar) ünsüzden sonra bir –e son eki alır ve sondan vurgusuz olur.
malım: Heyder malım niyo. Heyder rındo? Heyder rınd niyo, nêweso.
malıme: Melisa ki malıme niya. Melisa rında? Melisa ki rınde niya, pêrsana.
Sözcükler:
no e / na d bu (eril/dişil)
nêwes, pêrsan hasta
profesore Professör [bayan]
malım öğretmen [erkek]
malıme öğretmen [bayan] © Asmêno Bêwayir
Ders 3: Sobeta Têlefoni – Telefon konuşması
Sözcüklerin anlamı:
têlefon keno telefon ediyor [eril]
Heq raji bo Sağol [“Allah razı olsun”]
pi u bıra canım [oğlanlara hitap]
amıke teyze
amıkê teyze! [ünlenme]
doman çocuk; domani – çocuklar
pêro hepsi
pêro ki hepsi de
Gule Gül [kadın ismi]
çê e ev
çê dera (o) evde [dişil]
çê de niya evde değil [dişil]
hona daha, henüz
sonde akşama, akşamleyin
mekteb ra okuldan
yeno geliyor [eril]
reyna tekrar, bir daha
ez têlefon kenane telefon ederim
xatır be to ! hoşça kal ! (ayrılan)
oğır bo ! güle güle ! (kalan)
Hesen têlefon keno...
Hesen: Ma be xêr di!
Esma: Xêr be sılamet!
Hesen: Çıturia?
Esma: Rındane, Heq raji bo! Tı se kena?
Hesen: Wes be, ezı ki rındane.
Esma: Tı kama, pi u bıra?
Hesen: Ez Hesenane.
Esma: Haa, Hesen, tıya?
Hesen: Heya amıkê. Domani çıturiê?
Esma: Pêro ki rındê.
Hesen: Gule çê dera?
Esma: Nê, çê de niya. A hona kar dera.
Hesen: Ma, Heyder çê dero?
Esma: O ki çê de niyo. Sonde mekteb ra yeno.
Hesen: Rınd. Ez sonde reyna têlefon kenane. Xatır be to!
Esma: Oğır bo!
Dilbilgisi 3: çoğul
Zazaca’da ismin çoğulu vurgusuz olan –i ekiyle oluşturulur:
doman – domani çocuk - çocuklar
telefon – telefoni telefon – telefonlar
çêneke – çêneki kız - kızlar
! –e ile biten dişil sözüklerde, –e son eki düşer, –i ekini alır.
Sözcük a, e, o, u seslileriyle bitip eril olduğu takdirde, –y ekini alır:
universıte – universıtey üniversite – üniversiteler
bıra – bıray (erkek) kardeş - kardeşler
Diğer çoğullaştırma kuralları üzerine ileride durulacak.
Nasılsın?:
çıturia ?
çıtana ?
sena ?
senêna?
wesa, rında?
halê to çıturio ?
se kena?
İyiyim:
rındane
weşiya to
Sağol!:
Heq raji bo!
wes be!
wes u war be!
Heq kemaniye medo! © Asmêno Bêwayir
11
Ders 4: namê taê kes u çiyu – bazı kişi ve eşyaların ismi
eril sözcükler: dişil sözcükler:
defter defter kağıde kağıt
kıtab kitap qeleme kalem
ap amca amıke hala
xal dayı xalıke teyze
bon (ban) ev [dış kısmı] sate saat
lac oğul çêna (kêna) kız çocuğu
çêber (kêber) kapı masa masa
çê (kê) ev [iç kısmı] xonça yuvarlak masa
iskeme sandalya sandalya sandalye
pi baba mae anne
bıra erkek kardeş wae kızkardeş
Dilbilgisi 4: adın cinsiyeti
Zazaca’da adın 2 cinsiyeti var: eril ve dişil. Dişil sözcükler her zaman şu 3 ünlüyle (vokalle) biter:
1. -e (son hecede vurgusuz): amıke – hala: a amıka – o haladır [Dikkat: -e soneki düşer, –a takılır]
2. -i (son hecede vurgusuz): kardi – bıçak: na kardia – bu bıçaktır [-i sesi kısa okunur, {kardya} gibi]
3. -a (son hecede vurgulu): xonça – yuvarlak masa: na xonçawa – bu masadır [-a kalır]
-a ünlüsü biten dişil sözcüklerin çoğullaştırılması:
-a ünlüsüyle dişil kelimeler çoğul hali aldığında –a ünsüzü düşüp –ey sonekini alır:
manga " mangey inek - inekler çêna " çêney kız çocuğu – kız çocukları
kesa " kesey kaplumbağa xonça " xonçey (yuvarlak) masa - masalar
Dikkat: bazı –a ile biten kelimeler erildir: bıra, va (rüzgar), la (ip), ga (öküz) gibi !
Alıştırma 2
Lütfen alttaki sözcüklerin doğru olan koşaçı ile örneklere göre yazın! Örnek: a kağıda: “kağıttır”
(defter) _____________ (kağıde) a kağıda
(kıtab) _____________ (qeleme) _____________
(ap) _____________ (amıke) _____________
(xal) _____________ (xalıke) _____________
(bon) _____________ (sate) _____________
(lac) _____________ (çêna) a jü çênawa
(çêber) _____________ (masa) _____________
(çê) _____________ (xonça) _____________
(iskeme) _____________ (sandalya) _____________
(pi) _____________ (mae) _____________
(bıra) o bırao (wae) ____________ © Asmêno Bêwayir
Ders 5: Marey - Sayılar
1 jü, zu
2 dıde, dı
3 hirê
4 çar
5 phonc
6 ses
7 hawt
8 heşt
9 new
10 des
11 des u jü
12 des u dıde (des u dı)
13 des u hirê
14 des u çar
15 des u phonc
16 des u ses
17 des u hawt
18 des u heşt
19 des u new
20 vist
21 vist u jü
30 hirıs
31 hirıs u jü
40 çewres
50 phoncas
60 seşti
70 hawtae
80 heştae
90 newae
100 se
101 se u jü
200 dısey
222 dıse u vist u dıde
300 hirêsey
400 çarsey
500 phonsey
1000 hazar
1100 hazar u se
1234 hazar u dıse u hirıs u çar
1999 hazar u newse u newa u new
2000 dıhazari
2001 dıhazar u jü
not: "dıde" (2) sayısı sadece sayıldığında söylenir, isimlerde kullanılmaz: dı bıray.
Serri - Yaş
Tı çand serri dera ? Kaç yaşındasın ?
Ez hirıs u dı serri derane. Otuziki yaşındayım.
Viale çand serri dera ? Viale des u new serri dera.
Heyder çand serri dero ? Heyder vist serre dero.
Gulizare hirıs serre dera? Nê, Gulizare hirıs serre de niya, a vist u hawt serri dera.
Hesen des u heşt serri dero? Heya, Hesen des u heşt serri dero.
Diğer soru çeşitleri:
Tı çand serriya? Ez çewres serriyane.
Ğezale çand serriya? Ğezale vist u dı serriya.
Hesen çand serriyo? Hesen des u ses serriyo.
Gule hirıs u phonc serriya? Nê, Gule hirıs u jü serriya.
Mıstefa phoncas serriyo? Nêzanon, çand serriyo.
Serrê to çandê? Serrê mı hirıs u dıyê.
Tı çand serranê xo dera? Ez vist u heşt serranê xo derane.
Dikkat:
Ona bölünebilen sayılarda ad tekil haliyle söylenir:
10 serre ; 11 serri 30 bıra ; 34 bıray 50 kağıde ; 59 kağıdi
20 qeleme ; 25 qelemi 40 çê ; 44 çêi 60 kıtab ; 62 kıtabi
çand / çend – kaç
tı çand serri dera?
tı çand serriya ?
serrê to çandê ? © Asmêno Bêwayir
13
Dilbilgisi 5: Bükünlü halin kişi zamirleri
Zazaca’da isimde iki hal var:
1. “kim” veya “ney” sorularını yanıtlayan yalın hal (Lat. Casus rectus)
2. „kime, kimi, kimin, kimden“ gibi tüm diğer soruları yanıtlayan bükünlü hal (Lat.Casus obliquus)
Dilbilgisi 1 altındaki kişi zamirleri (şahıs zamirleri) yalin hali oluştururken, aşağıda belirtilen bükünlü
halin iyelik zamirlerini teşkil eder (yanında belirtilen koşaç bağı (-dır fiili) için çekim kökenidir):
iyelik zamiri koşaç ile iyelik zamiri koşaç ile
mı mın- benim ma ma- bizim
to tüy- senin sıma sıma- sizin
ey (dey), cı (d)ey- onun (eril) inu (dinu) (d)inan- onların
ae (dae), cı (d)a- onun (dişil)
Dilbilgisi 6: tamlama – ad tamlaması
Bir adı daha yakından tanımlayan sıfat, iyelik zamiri veya tamlayan durumunda olan ad Zazaca’da genelde sona
gelir. Tamlanan ad bu durumda bir iyelik eki alır (izafe). İyelik ekinden önceki hece vurgulanır.
Ad tamlamalarında tamlanan ad:
- eril adlarda: -ê
- dişil adlarda: -a
- çoğul halinde: -ê
iyelik ekini alır.
Ünsüzle biten eril ad, –ê iyelik ekini alır:
kar: karê mı iş (bire bir: iş, benim olan)
kıtab: kıtabê to kitabım
Sondan vurugulu –e ünlüsüyle biten eril ad, –ê iyelik ekini alır, fakat –e ünlüsü –ê ekiyle erişir:
name: namê dey (ey) onun adı (eril) gure: gurê dae (ae) onun işi (dişil)
–a veya –o ünlüleriyle biten eril ad, –ê iyelik ekini alır (kaynaştırma harfi olmadan):
bıra: bıraê ma kardeşimiz ko: koê sıma dağınız
Sondan vurgulu –i veya –ü ile biten eril ad, kaynaştırma harfi –y- ile –ê iyelik ekini alır:
pi: piyê mı babam çü: çüyê to çubuğun
Vurgusu sondan ikinci hecede olan, –e son eki ile biten dişil adlarda –e son ekin yerini –a iyelik eki alır:
qeleme: qelema dey (ey) onun kalemi (eril) mae: maa dae (ae) onun annesi (dşl.)
Vurgusu sondan ikinci hecede olan, –i ile biten dişil ad,–a iyelik ekini alır:
kardi: kardia ma bıçağımız saci: sacia sıma sacınız
–a ile biten dişil ad, iyelik eki almaz:
manga: manga dinu (inu) ineğizniz çêna: çêna dinu (inu) onların kızı
Çoğul halde iki cinsiyet –ê iyelik ekini alır:
kıtabê mı: kitaplarım namê to: adların bıraê dey: kardeşlerin
koê ma: dağlarımız iskemê sıma: sandalyelerimiz çüyê dinu: onların çubukları
qelemê mı: kalemlerim kardiê to: bıçakların mangê ma: ineklerimiz
Not: -a ile biten dişil adlar çoğul halde –ê ekini alır, fakat (“manga” örneğindeki gibi) –a düşer! © Asmêno Bêwayir
Alıştırma 3
Verilen sözcüklerden doğru iyelik eki ve kişi zamirleriyle tamlama kurunuz!
Örnek: pi – ez : piyê mı sono kar
bıra – tı _________ _______ Estemol de niseno ro.
çêna – sıma _________ _______ sona mekteb.
laci – o _________ _______ pêro mıhendısê.
kıtab – ez _________ _______ çê dero.
4 iskemey – ma _________ _______ estê.
wae – a _________ _______ büro de gurina.
mae – i _________ _______ malıma.
pi – tı _________ _______ thalo, nêgurino.
qeleme – ez _________ _______ çina.
xal – o – o _________ _______ piyê _____ rê têlefon keno.
xalıki – a Çand _________ _______ estê?
ap – ez _________ _______ 44 serri dero.
İyelik zamirlerine doğru koşacı ekleyiniz!
Örnek: defter – ez : no defter defterê mıno
defter – sıma No defter defter__ _______.
Hesen – bıra – ez Hesen bıra__ ______.
Heyder – xal – tı Heyder xal__ ______.
mormeki – ap – o Ni mormeki ap__ _______.
Gule - xalıke – ez – Viale – ez Gule xalık__ ____ niya, Viale xalık___ mın___.
domani – sıma Ni domani doman__ sıma ___?
sate – ma Na sate sat__ ma____.
ez – lac- tı Ez lac___ tüy______.
ma – domani – sıma Ma doman__ sıma_____.
tı – bıra – i Tı bıra__ _______.
a – wae – a A wa__ da____.
a – mae – o A cênıke ma__ dey__.
o – pi – ma O mormek pi___ ma___.
sıma – laci – i Sıma lac___ dinan___.
Dilbilgisi 6a: Aidiyet zamiri „yê“
Zazaca’da „benimki, seninki vs.“ gibi iyelik belirten durumlarda eril, dişil ve çoğul aidiyet zamiri „yê“
kullanılır.
No kıtabê tüyo? veya: No kıtab yê tüyo? çoğul: Ni kıtabi yê tüyê?
Na qelema dawa? veya: Na qeleme yê dawa? çoğul: Ni qelemi yê daê?
Ni domanê mınê veya: Ni domani yê mınê. genelde: No yê mıno – das ist meins. © Asmêno Bêwayir
Ders 6: Raştê jübini biyaene - Karşılaşma
Sözcüklerin anlamı:
raştê jübini benê karşılaşıyorlar
çarşi e çarşı
Ero! yahu!
bıraê mıno kardeşimdir
hal-kêf hal-keyif
new serrio dokuz yıldır
çêna xo [kendi] kızı
xo kendi
ita burda
tı itara sen burdasın
key ne zaman
zeweciya (o) evlendi [eril]
qe hiç
xebere d haber
xebera ma çina haberimiz yok
xanıme hanım
xanıma xo hanımı (kendi)
lac oğul
lacê mı oğlum
torn torun
tornê piyê mı babamın tornu
zaf çok
emso bu akşam
cı rê ona [eril ve dişil için]
mıheqeq muhakkak
mıheqeq vanane muhakkak söylerim
Mıstefa u Weli çarşi de raştê jübini benê…
Mıstefa: Weey! Ero, tı Heyder niya?
Weli: Nê, ez Weliyane, Heyder bıraê mıno.
Mıstefa: Çıturia, hal-kêf ?
Weli: Rındane, Heq raji bo. Tı çıturia?
Mıstefa: Tı wes be, rındane. Ma, Heyder se keno?
Weli: Heyder nao new serrio Opel de gurino. Jü çêna xo esta, ses serriya, sona mekteb. Tı çand serrio itara?
Mıstefa: Ez hirê serrio itarane. Heyder key zeweciya? Qe xebera ma çina…
Weli: Nae ra new serri ravêr zeweciya. Xanıma xo ki çêna amıka.
Mıstefa: Ma, no ki lacê tüyo?
Weli: Lacê mı niyo, tornê piyê mıno… Namê xo Serdaro. Phonc serri dero.
Mıstefa: He he he! Bıra, mı rê musade, ez son kar. Zaf sılamê mı esto Heyderi rê. Ez emso cı rê têlefon kon.
Weli: Ez sılamê to mıheqeq vanane. Xatır be to!
Mıstefa: Oğır bo!
Perşi – Lütfen soruları yanıtlayın :
- Weli u Mıstefa koti raştê jübini benê?
- Heyder çı kar keno?
- Çand domanê Heyderi estê?
- Xanıma Heyderi kama?
- Lacê Weli çand serri dero?
- Bıraê Weli key zeweciya?
- Mıstefa çand serrio itaro? © Asmêno Bêwayir
Dilbilgisi 7: İşaret zamirleri
İşaret zamirleri, yani gösteren adıllar, berili bir kişi veya eşyayı göstermekte kullanılır. Gösterilen
nesnenin yakında veya uzakta bulunduğuna göre iki guruba ayrılır. İşaret zamirleri ayrıca eril, dişil ve
çoğula göre ayrılır.
Yalın ve bükünlü hallerinin işaret zamirleri
yalın hal: bükünlü hal: bükünlü hal ad ile birlikte:
uzakta:
o o (eril) dey/ey onu, onun (eril) i ... onun (eril) yê i mormeki o adamın
a o (dişi) dae/ae onu, onun a ... onun (eril) yê a cênıke o kadının
i onlar dinu/inu onları, onların i ... onların yê i domanu o çocukların
yakında:
no bu (eril) ney bunu, bunun ni bunun (eril) yê ni mormeki bu adamın
na bu (dişil) nae bunu, bunun na bunun (dişil) yê na cênıke bu kadının
ni bunlar ninu bunları, bunların ni bunların yê ni domanu
1
bu çocukların
Notlar:
Bir şahıs, nesne veya olgu özel olarak belirtildiğinde (örneğin parmakla), işaret zamirinine nesnenin
de anılması koşuluyla önüne bir a- eklenir:
ano mormek ana sandalya ani domani
Bazı yörelerde dişil işaret zamiri olan na genel anlamda tüm nesneler için (eril, çoğul) kullanılır:
na mordemek na sandalya na domani
İşaret zamirine örnekler:
uzakta: yak ı nda:
O kıtabê mıno. ‘O benim kitabım.’ No kıtab yê mıno. ‘Bu kitap benimkisi’
İ kıtabê mınê. ‘O kitaplar benim’ Ni kıtabi yê mınê. ‘Bu kitaplar benimkiler’
O mormek kamo? ‘O adam kim?’ Namê ni mormeki çıko? ‘Bu adamın adı ne?’
A cênıke kama? ‘O kadın kim?’ Namê na cênıke çıko? ‘Bu kadının adı ne?’
Tı inu nas kena? ‘Onları tanıyor musun?’ Tı ninu nas kena? ‘Bunları tanıyor musun?’
Tı i domanu nas kena? ‘O çocukları tanıyor musun?’ Tı ni domanu nas kena? ‘Bu çocukları tanıyor musun?’
Gulizare maa (d)eya. ‘Gülüzar onun (eril) annesi.’ Hesen piyê neyo. ‘Hasan bunun (eril) babası.’
Viale waa (d)awa. ‘Viale onun (dişil) kızkardeşi.’ Waa Viale nawa. ‘Viaşe’nin kızkardeşi bu.’
Heyder bıraê (d)inano. ‘Haydar onların kardeşi.’ Mıstefa bıraê ninu niyo. ‘Mustafa bunların kardeşi değil.’
1
2. haldeki (bükünlü hal) çoğul ekleri üzerine ayrıntılı olarak 9. derste durulacak© Asmêno Bêwayir
17
Ders 7: Sate çanda – Saat kaç ?
Zazaca’da “Sate çanda?” sorusuna yanıt verilidiğinde , saati belirten sayı, dişil koşaç eki olan –a’yı alır (dişil ad olan “sate”
sözcüğünden ötürü). Saatler genelde, diğer dillerde olduğu gibi “13, 14 ... 24” şeklinde değil de, 12-saat şekliyle gün
bölümüyle (sabah, öğlen, akşam) birlikte belirtilir.
Saate göre:
# sate jüya ‘saat bir’
$ sate dıya ‘saat iki’
% sate hirêa ‘saat üç’
& sate phonca ‘saat beş’
' sate des u jüya ‘saat onbir’
(sate des u dıya ‘saat oniki’
Sate çandine de? – Saat kaçta?
Dakikası belirli olan bir saat sıra sıfatları ile dile getirilir. Birebir çevirildiğinde ‘birinci, ikinci, üçüncü saat’
anlamına gelir.
Sıra sıfatları: Sıra sıfatları –ine son ekiyle kurulur. Çar + ine " çarine: 4. (son hece vurgusuz)
1. jüine / verên [saat için sadece “jüine” kullanılır]
2. dıdine (dıyine)
3. hirêine
4. çarine
5. phoncine (phancine)
6. seşine (şeşine)
7. hawtine (hewtine)
8. heştine
9. newine
10. deşine (desine)
11. des u jüine
20. viştine
24. vist u çarine
30. hirışine
40. çewreşine
50. phoncaşine
60. seştine
70. hawtaine [-e (hawtae, heştae, newae) soneki düşer!]
80. heştaine
90. newaine
100. seyine
1000. hazarine
Dakikası belirli olan saat:
nêm – yarım; buçuk: 10:30 sate des u nêma – ‘Saat on buçuk’
Saat ...i ... geçiyor: Sate ... -ine ra ... vêrenê
5:10 Sate phoncine ra des vêrenê – ‘Saat beşi on geçiyor’
8:24 Sate heştine ra vist u çar vêrenê – ‘Saat sekizi yirmidört geçiyor’
2:17 Sate dıdine ra des u hawt vêrenê – ‘Saat ikiyi onyedi geçiyor’
4:15 Sate çarine ra çeyreg vêrenê – ‘Saat dördü çeyrek geçiyor’
Saat ...e ... var: Sate ... -ine rê ... estê
5:50 Sate seşine rê des estê – ‘Saat altıya on var’
8:48 Sate newine rê des u dı estê – ‘Saat dokuza oniki var’
2:53 Sate hirêine rê hawt estê – ‘Saat üçe yedi var’
1:45 Sate dıdine rê çeyreg estê – ‘Saat ikiye çeyrek var’
Saat ...e geliyor: Sate yena ... -ine
Sate yena çarine – ‘Saat dörde geliyor’
Sate yena heştine – ‘Saat sekize geliyor’© Asmêno Bêwayir
Sözcüklerin anlamı:
verên ilk [saat için söylenmez]
sate d 1. saat 2. an
nêm yarım
çeyreg çeyrek
sate ... ra ... vêrenê saat ...’i ... geçiyor
sate ... rê ... estê saat ...’e ... var
sodır (lêl ra) sabah
meşte (sodır, sora) yarın
tiyare e uçak
tiyare kuno ra hewa uçak havalanıyor
tiyare urzeno ra uçak kalkıyor
pesewe d gece yarısı
peroc öğlen
verasan, varasan öğleden sonra
deqa d dakika
saniya d saniye
unceno çekiyor, sürüyor
uca orası, ora
ita ra be uca burdan oraya
(trene) bena raşt (tren) yola koyuluyor
tı urzena ra kalkıyorsun
ara d kahvaltı
ara xo kerdene kahvaltı etmek
perociye d öğle yemeği
tı wena yiyiyorsun
verasaniye d öğle sonrası yemeği
sami d akşam yemeği
tı kuna ra yatıyorsun
sodır sate deşine de: trene sodır sate deşine de bena raşt.
sonde sate hawtine de: otoboz sonde hawtine de yeno.
peroc sate des u dıdine de: ez peroc sate dıdine de sonane kar
pesewe sate jüine de: sıma pesewe sate jüine de sonê çê
• Tı sate çandine de yena?
• - Meşte sate heşt u nêm de yenane.
• Tiyare pesewe hirê u çewres u çar de urzeno ra.
• Tiyare pesewe hirê u çewres u çar de kuno ra
hewa.
sate: İta ra be uca çand sate unceno?
deqa: İta ra be uca çand deqa unceno?
saniya: İta ra be uca çand saniya unceno?
Aşağıdaki saatleri o şekilde belirtmek mümkün de olsa halk dilinde kullanılmaz:
1:35 Sate jü u hirıs u phonc de
8:30 Sate heşt u nêm de
13:22 Sate des u jü vist u dı de
21:01 Sate vist u jü u jü de
Alıştırma 5
Lütfen aşağıdaki soruları yanıtlayın:
- Tı sate çandine de urzena ra?
- Tı sate çandine de ara xo kena?
- Tı sate çandine de sona kar / sona mekteb?
- Tı sate çandine de perociya xo wena?
- Tı sonde sate çandine de yena çê?
- Tı sate çandine samia xo wena?
- Tı sate çandine de kuna ra? © Asmêno Bêwayir
Ses bilimi (fonetik): „ş” ve „j“ seslerinin Doğu-Dersim ağızlarında belirmesi
Dersim ağızlarında ş ve j ünsüzleri sadece şartlara bağlı olarak belirir. Keza c ve ç seslerinin farklı okunuş şekilleri için de
geçerlidir (bkz. alfabe).
Dersim ağızlarında ş ve j ünsüzleri belirli seslerin etkisinden ötürü çıkar. Diğer şivelerde aslen ş veya j olan ünlüler, Dersim
ağızlarında s veya z seslerine dönüşmüştür. c [dz ve dZ] ve de ç [ts ve tS] harflerinin iki farklı okunuşu da bu ağızdaki
ses kanunundan dolayıdır.
Zazaca’nın Doğu-Dersim ağızlarında (Pülümür, Erzincan, Mamekiye, Nazmiye, Tekman, Xınıs, Sivas gibi) s ve z
ünsüzlerinden sonra ilk etapta i, ü veya ê ünlüleri geldiği taktirde ş veya j seslerine dönüşür (damaksıllaştırma).
Aynı şekilde c ve ç ünlüleri de yukarıda belirtilen ses kanununa göre farklı okunur:
s + i !ş s + ê !ş (son seste dönüşmez!) s + ü !ş
des ‘on’ ! deşine ‘onuncu’ şêr ‚aslan’ parşüye (d) ‚kaburga’
şia ‘kara, siya’ şêne (e) ‚göğüs, sine’ şüye (d) ‚dağ sırtı’
hirıs ‚otuz’! hirışine ‚otuzuncu’ Uşên ‚Hüseyin’ şüane (e) ‘çoban’
z + i ! j z + ê ! j (son seste dönüşmez!) z + ü ! j
1 otoboz ! 2 otoboji jêde ‚çok, ziyade’ jükek ‚tek, biricik’
jil ‚filiz’ jên ‚eyer (at)’ jüa ‚kuru’
c [dz] + i ! c [dj] c [dz] + ê ! c [dj] (son seste dönüşmez!) c [dz] + ü ! c [dj]
ciran/e ‚komşu’ cêr ‚aşağı’ cüin ‚harman’
ciamord ‚erkek’ cênıke ‚kadın’ cüanıke (f) ‚saygın bir kadın’
ç [ts] + i ! ç [tş] ç [ts] + ê ! ç [tş] (son seste dönüşmez!) ç [ts] + ü ! ç [tş]
çi ‚şey, eşya’ çêber ‚kapı’ çü (m) ‚çubuk’
çite (f) ‚başörtü’ çêneke ‚kız’ çüal (f) ‘çuval’
Nefessiz ç (alfabeye bakınız) :
çh [ts] + i ! çh [tş] çh [ts] + ê ! çh [tş] (son seste dönüşmez!)
çhik ‘kıvılcım’ çhêr ‘yiğit’
Not: ‚son seste dönüşülmemesi’: 2 masê ma estê. Rocê ‚birgün’, Hirısê asme ‚ayın otuzu’
istisna: çê [oku: tşê]
–ş ünsüzünden veya d- veya –t ünsüzlerinden sonra da –i geldiğinde de s ve z sesleri birçok ağızda ş veya j ünsüzlerine dönüşür:
ronişte ‚oturmuş’, nejdi ‚yakın’, waştiye ‚nişanlı’, heşt ‚8’
1 dest ! 2 deşti ‚1 el ! 2 el’© Asmêno Bêwayir
Ders 8: Şimdiki zaman
Zazaca’da fiil şimdiki zaman ve geçmiş zaman kökeni vardır, bazılarının da ayrıca sübjontif kökeni de mevcut. Mastar
şimdiki zamanda değil, geçmiş zamandan türetilir. Şimdiye kadar derslerde mastar yerine, fiil şimdiki zaman çekim
biçiminde kullanıldı. Aşağıdaki listede şimdiye kadar kullanılan fiiller mastarı şimdiki zaman kökenleriyle sıralanmıştır.
Şimdiki zaman, fiilin şimdiki zaman kökenine şimdiki zaman son eki (genelde) –en- ve kişi son eki eklenerek kurulur. Fiil
cümlenin sonunda yer alır.
şimdiki zaman kökeni
[ez] w -
-ŞZ son eki
en -
kişi son eki
ane
Bazı fillerin de roniştene fiilinde olduğu gibi fiil eki vardır ki duruma göre fiilin önüne veya sonuna gelir:
tı nisena ro – oturuyorsun.
2
mastar şimdiki zaman kökeni +
şmdk. zmn. son eki
biyene - (koşaç) olmak, -dir
çinê biyaene çin- (var)olmamak
Esti biyaene est- varolmak, mevcut olmak
biyaene b-en- olmak
zanıtene, zanaene zan-en- bilmek
kerdene k-en- etmek, yaban
amaene y-en- gelmek
rauştene urz-en- ra kalkmak
untene unc-en- çekmek, sürmek (zaman)
roniştene nis-en- ro oturmak
şiyene s-on- gitmek
guriyaene gur-in- çalışmak
zeweciyaene zewec-in- evlenmek
daene d-an- vermek
salıx daene salıx d-an- öğretmek, salık vermek
Çekim örneği: wendene (wan-en-) - okumak (vurgu: –en-):
ez wan-en-ane (kısa şekli.: ez wanon) okuyorum ma wan-en-ime okuyoruz
tı wan-en-a okuyorsun sıma wan-en-ê okuyorsunuz
o wan-en-o okuyor (eril) i wan-en-ê okuyorlar
a wan-en-a okuyor (dişil)
Olumsuzluk:
Fiil, nê- ön eki eklenerek olumsuzlaştırılır, vurgu nê- ön ekine yapılır:
ez nê-wan-en-ane (ez nêwanon) okumuyorum
tı nê-wan-en-a okumuyorsun
o nê-wan-en-o okumuyor (eril)
a nê-wan-en-a okumuyor (dişil) vs.
Amaene “gelmek” fiilinin çekimi ve olumsuzlaştırılışı:
Amaene „gelmek“ fiili, çekim açısından diğer fiilerden farklıdır. Fiilin şimdiki zaman kökeni y-‘den ibarettir ve
olmsuzlaştırldığında y- erişir:
ez yenane (yon) geliyorum ez ninane (ez nin) gelmiyorum
tı yena geliyorsun tı nina gelmiyorsun
2
Anlam olarak Zazaca’daki fiil eki ro-, İngilizce’de sit down fiilindeki down veya Almanca’daki hinsetzen fiilindeki hin- ekine yakındır. © Asmêno Bêwayir
Alıştırma 6
Lütfen yukarıdaki çizelgede verilen fiillerin herhangi bir kişiye göre çekimini yapınız:
Örneğin: rauştene - ez urzenane ra, tı wanena, o esto...
Fiilerin isimleştirilmesi
Mastar, isim olarak da kullanılabilir. İsimleştirilmiş fiiler dişildir
zanıtene bilme
Zanıtena mı ra: benim bildiğime göre
vatene söyleme, söylenecek şey, sanma
Vatena to esta?: Söyleyecek birşeyin var mı?
Vatena dey ra Almanya de kar zafo: Onun (eril) dediğine göre Almanya’da iş çokmuş.
qeseykerdene konuşma, anlatma
Qeseykerdena sıma rında: Konuşmanız iyi.
Ap Memed u xal ık Saseneme – Mehmet amca ve Şahsenem tezye
Sözcükler:
fotoraf fotoğraf
kokum yaşlı
endi artık
nıka şimdi
mendene (manen-) kalmak, yaşamak
Pılemoriye d Pülümür
(teni tane (çoğul ...
i hirê domani o üç çocuk
amnan yaz
amnani yazın
hefte e hafta
ya... ya ki... ya ... ya da....
Tırki e Türkçe
qesey kerdene (q. ken-) konuşmak
… de qesey kerdene birisiyle konuşmak
… rê qesey kerdene birisine birş. anlatmak
zon dil
zonê xo kendi dili
Almanki e Almanca
tenê biraz
Saseneme Şahsenem (isim)
karê çêi ev işi
televizyon televizyon
şêr kerdene (şêr ken-) seyretmek, bakmak
zaf çok
qewa d 1. kahve 2. kıraathane
uca orada
kağıde kay kerdene (k. kay ken-) kağıt oynamak
sosyolociye d sosyolojiye
musaene (musen-) öğrenmek
ke ki
a ke yena geldiğinde
khalık dede
pirıke d nine, nene
inu ra onlardan
No mormeko fotoraf de ap Memedo. Ap Memed kokumo, 71 serri dero, endi nêgurino. O nıka
Almanya de nêmaneno, Pılemoriye de maneno. Yê dey hirê lacê, dı teni ki çêneyê. Dı domani
Pılemoriye de nisenê ro, hirê teni ki Almanya derê. Jü lacê Ap Memedi Frankfurt de insat de
gurino, jü çêna xo Universıtê Berlini de wanena. Jü çêna xo ki Pılemoriye de malıma. İ hirê
domani amnani Almanya ra yenê Pılemoriye, çar-phonc heftey manenê, sonê. Ses tornê Ap
Memedi estê, pêro sonê mekteb. Tornê dey Zazaki rınd nêzanenê, Tırki qesey kenê. Pılemoriye
de pêro Zazaki qesey kenê. Ap Memed zonê xo zaf rınd zaneno, Tırki ki zaneno, Almanki tenê
zaneno. Namê xanıma xo Sasenema. Saseneme 65 serri dera, khebaniya, Tırki rınd qesey
nêkena. A ya karê çêi kena, ya ki çê de nisena ro, televizyon şêr kena. Ap Memed zaf televizyon
şêr nêkeno, sono qewa, uca niseno ro, kağıde kay keno, sonde yeno çê.
Torna Ap Memedi Berlin de sosyolociye wanena, jü büro de gurina, jü ki zonê xo ra kıtab
wanena, Zazaki rınd musena. Namê xo Gulizara. A ke yena Pılemoriye, khalıkê xo de, pirıka xo de Zazaki qesey kena, inu
ra zonê xo musena, sona Almanya, uca maa xo de, piyê xo de qesey kena. © Asmêno Bêwayir
Ders 9: Adın bükünlü hali
Değinildiği gibi, Zazaca’da adın iki hali, yalın ve bükünlü hali var. Bükünlü hal, adın büküldüğü ve hal son eki aldığı
anlamına gelir. Ona göre tekil eril ve çoğul adlar hal son eki alır. Eril ad tekil halde –i hal son ekini alırken (ünlüyle biten
sözcükler –y alır), dişil tekil adın bükünlü hal yoktur, olduğu gibi kalır. Bükünlü halde sondan ikinci heceye vurgu yapılır.
Çoğul durumda iki cinsiyet için de vurgulu hal son eki –u (-an-) geçerlidir.
- eril ad -i Örn.: Hesen " Maa Heseni
- dişil ad - Örn.: Gule" Piyê Gule
- çoğul -u Örn.: domani" Maa domanu
çoğul, koşaç veya iyelik ekiyle: -an- Örn.: Gule maa ni domanana
Not:
- –e ve –a ile biten dişil adlarda ve –e ile biten eril adlarda –e düşer.
- -a ile biten eril adlarda –a, -i ile biten dişil adlarda -i kalır, -u (-an-) bükünlü çoğul eki takılır.
dişil:
çêneki " çêneku
xalıki " xalıku
kağıdi " kağıdu
xonçey " xonçu
mangey " mangu
kardi" kardiu
eril:
namey " namu
universıtey " universıtu
heftey " heftu
bıray " bırau
gay " gau
vay " vau
Bükünlü (2. halin) kullanımı:
a) ön, orta ve arka ilgeçlerde
b) isim tamlamalarında
c) belirli direkt nesnede
3
d) yön belirtmede (fiilin hedefi)
a) ön, orta ve arka ilgeçlerde, canlı nesnelerde veya belirli cansız nesnelerde:
Ön, orta ve arka ilgeçler, Türkçe’deki –den, -de, -e, ile hallerine benzer bir işlevi vardır. Zazaca’da ise ilgeçler dahası
başlıbaşına sözcük sayılır ve ilgeçe göre ad (nesne) öne, araya veya arkaya geçirilir. Zazaca’da arka, yani addan sonra
gelen ilgeçler çoğunluktadır. Bazılarını önceki derslerde tanıdık
4
.
Zazaca’daki ilgeçler, Türkçe’ye çevrildiğinde farklı hallere yakınlık arzeder:
Ön ilgeçler Türkçesi Örnek
ebe, be ile Ez ebe otoboz sonane kar.
ebe, be
5
-e/-a (yön belirten) O be to se keno?
hata, hata ke -e kadar A hata ke yena, sate bena hawtine.
pê ile, aracılığıyla Tı pê çınay sona kar?
bê olmadan, -siz A bê mı yena çê sıma.
vera, verba, verbe -e karşı, -e doğru Ma sonime verba mekteb.
Arka ilgeçler Türkçesi Örnek
de
6
, der- -de İ nıka dewe derê ya ki dewe de niyê?
ra -den Tı koti ra yena?
rê -e (yön belirten) Pirıke mı rê sanıke qesey kena.
ro -e doğru, -in yönünde Sıma koti ro sonê?
ver -den dolayı, -in yüzünden A mı ver ita ra sona.
Era, ero gibi ön ilgeçler veya pıro, pıra, tıro, tıra, vero, vera gibi sadece fiilerle birlikte kullanılan ilgeçlerin mesela
3
direkt nesne, Türkçe’deki –i halidir
4
Birçok sözcük ise, örneğin zê, serba gibileri ön ilgeç diye algılanmakta, halbuki bunlar da bir ad tamlamasıdır, sadece başka dile çevrildiğinde ilgeç işlevi gibi görünür.
Sonraki derslerde bu konu işlenecek.
5
Bu ön ilgeç seyrek ve belirli fiilerde kullanılır, kimi zaman da yön göstermede pekiştirici işlevi olan bir edattır.
6
Bazı durumlar, örneğin „mı de qesey kena“, „mı de yena” Türkçe’ye çevrildiğinde „ile“ anlamına gelir. © Asmêno Bêwayir
23
Almanca’da da olduğu gibi Zazaca’da da olan çokluğundan ve dersi zorlaştırmaması amacından ötürü sonraki derslerde
işlenecek.
Orta ilgeç Türkçesi Örnek
ebe, be ... ra ile, birlikte; ve Ez be to ra sonime mekteb.
İlgili nesnenin canlı veya belirli cansız olduğu taktirde, ama herhangi nesnenin çoğul olduğunda her halükarda ilgeçle
kullanıldığında, ona göre hal soneki alır, bükünlü hale dönüşür
7
:
Ap Memedi ra Mehmet amcadan i kıtabi de
8
o kitapta (belirli)
doxtori ra yena (erkek) doktordan geliyor ağay rê gurinê ağaya çalışıyorlar
doxtore ra yeno (bayan) doktordan geliyor doxtore de sono (bayan) doktorla gidiyor
doxtoru ra yena doktorlardan geliyor ağau rê gurinê ağalara çalışıyorlar
b) isim tamlamalarında)
Dilbilgisi 6’dan bildiğimiz gibi, iki ad arasında iyelik ilişkisi olduğunda iyelik eki ile birleştirilir. Tamlanan, önde duran ad
cinsiyete göre –ê / -a iyelik ekini alır. Tamlayan ad ise, bu durumda iyelik zamiri veya adın kendisinin canlı veya cansız
olsun, her halükarda bükünlü haldedir:
tamlanan ad
pirık
iyelik
-
eki
a
tamlayan ad
Hesen
bükünlü hal soneki
-i
torna api amcanın (kız) tornu çêna xali dayının kızı
tornê amıke halanın (erkek) tornu çêna xalıke teyzenin kızı
tornê apu amcaların torunları çênê xalu dayıların kızları
tornê amıku halaların torunları çênê xalıku teyzelerin kızları
c) belirli direkt canlı nesnede veya belirli cansız nesnelerde:
Geçişli fiili olan asit bir cümle, özne, nesne ve yüklemden oluşur. Geçişli fiillerin direkt bir nesnesi vardır ve edilgen hale
de geçebilirler. Bu demektir ki, eylemin taşıyıcısı olan özne, yüklemiyle (fiil) nesneyi işliyor.
Özne yalın haldeyken, canlı adlı olan eril nesneler ve de cansız, ama belirli eril nesneler şimdiki zamanda büknlü
haldedir, yani –i hal sonekini alır.
belirsiz canlı (adsız) veya cansız eril nesneler bükünlü hal sonekini almaz. Nesne çoğul olduğunda ise her halükarda –
belirli veya belirsiz, canlı veya cansız, çoğul bükünlü soneki olan –u / -an-. ekini alır.
Şahıs zamirleri kullanıldığında ise her durumda nesne 2. haldedir, çünkü nesneler belirlidir.
O inu nas keno – „O (eril) onları tanıyor“
özne olarak nesne olarak özne olarak nesne olarak
ez mı ma ma
tı to sıma sıma
o ey i inu
a ae
d)
özne
Heyder
nesne
Heseni
bükünlü hal eki
-i
yüklem .
nas keno
‘Haydar Hasan’ı tanıyor’
- Canlı, belirli nesne, tekil:
ez Heyderi nas kenane ben Haydar’ı tanıyorum (kıyas: ez ey
9
nas kenane)
ez Heyderê ma nas kenane ben bizim Haydar’ı tanıyorum
ez i Heyderi nas kenane ben o Haydar’ı tanıyorum
tı Viale nas kena sen Viale’yi tanıyorsun (kıyas: tı ae nas kena)
tı a Viale nas kena sen o Viale’yi tanıyorsun (von dem die Rede ist; hindeutend)
a i heşi vênena o (dişil) o ayıyı görüyor (kıyas: a ey vênena)
- Canlı, belirsiz nesne, tekil:
a jü hes vênena o bir ayı görüyor
sıma jü mormek vênenê siz bir adam görüyorsunuz
7
Cansız veya belirsiz bir nesnede bükğnlü hal sonekini almaz, Erzıngan " Erzıngan ra örneğinde olduğu gibi.
8
belirsiz, herhangi bir kitap için: kıtab de denilirdi
9
Direkt nesnede şahıs 3. zamirleri sadece bu şekliyle kullanılır: ey, ae, inu verwendet, yani dey, dae, dinu değil! © Asmêno Bêwayir
24
- Cansız, belirsiz nesne, tekil:
ma jü bon vênenime biz bir ev görüyoruz
ez zon zanane ben dil biliyorum
- Cansız, belirli nesne, tekil:
ma i boni vênenime biz o evi görüyoruz
ez ni zoni zanane ben bu dili biliyorum
- Canlı, belirli nesne, çoğul:
o domanu vêneno o çocukları görüuyor (kıyas: o inu vêneno)
o domananê ma vêneno o bizim çocukları görüyor
o ni domanu nas keno o bu çocukları tanıyor (kıyas: o ninu nas keno)
- Cansız, belirli nesne, çoğul:
ma bonu vênenime biz evleri görüyoruz
ez xeylê zonu zanane ben çok dil biliyorum
ez taê zonanê Ewropa zanane ben bazı Avrupa dillerini bilirim
a kıtabu wanena o kitapları okuyor (kıyas: a inu wanena)
- Cansız, belirli nesler, çoğul:
ma i bonu vênenime biz o evleri görüyoruz
ez ni zonu zanane ben bu dilleri biliyorum
a ni kıtabu wanena o bu kitapları okuyor
a kıtabanê Heyderi wanena o Haydar’ın kitaplarını okuyor
e) belirli canlı nesnede veya belirli cansız nesneli yön belirtmede (nesneden sonra fiilin hedefi):
Belirli fiillerde, örneğin şiyene, amaene, cıdaene (dan- cı) gibi, nesne yüklemden sonra yeraldığında indirekt, fiilin
yönlendirdiği bir nesne olur.
özne
Piyê mı
nesne
kıtab
bükün soneki
-u
yüklem
dano
indirekt
mı
nesne. ‘Babam bana kitapları veriyor’
Hal belirlemesi c)’deki gibidir:
ez sonane doxtori doktora gidiyorum
tı defter dana ni mormeki sen bu adama defter veriyorsun
o sono doxtore (bayan) doktora gidiyor
sıma sonê mektebu okullara gidiyorsunuz
Alıştırma 7
Lütfen aşağıdaki cümleleri Zazaca’ya çevirin!
Memed (Mehmet) Amca’dan geliyorum. Yarın doktora gidiyor. Memed Amca’nın kızı Viale de üniversitedeki bayan doktora
gidiyor. Komşuların çocukları Memed Amca’yı iyi tanır, ama kıznı iyi tanımazlar. Memed Amca da çocukları iyi tanır, ama
isimlerini iyi bilmez. Onlara kitap verir. Çocuklar kitapları okur.
Kızı Viale üniversiteye gidiyor. Evde kitapları okuyor. Memed Amca’nın oğlu Uşên (Hüseyin) İzmir’de oturuyor. İnşaatta
çalışıyor. İki çocuğu var. Memed Amca’nın torunları olur. Okula gidiyorlar. Uşên’in oğlu Hesen 10 yaşında. Fidane Hese’nin
kızkardeşi olur. Fidane yedi yaşında. © Asmêno Bêwayir
25
İmla: Kaynaştırma harfleri “y” ve “w” ne zaman kullanılır?
“y” ve “w” harfleri Zazaca’da kaynaştırma harfleri olarak da işlev görür.
Kaynaştırma harfi Y
Kural: –i veya –ü vurgulu okunduğundunda, sonradan gelen ünlüden önce bir –y alır. –i veya –ü
ünlülerininde vurgu olmadığı taktirde –y almazlar.
vurgulu i + ünlü: vurgulu ü + ünlü:
pi + ê mı ! piyê mı çü + o ! no jü çüyo ‘bu bir çubuk’
iştiri + o ! no iştiriyo ‘gözyaşı’ parşü + e ! parşüye ‘kaburga’ (d)
khebani + e ! khebaniye tü + e ! tüye ‘dut’ (d)
ni + a / ê / o ! niya, niyê... ‘değil’ jü + a / e / o ! a jüye ‘o biri’
vurgusuz i + Vokal: İkili ünlü –üa-
kardi + a / ê ! kardia to jüa ‘kuru’
no bonê Hesenio ‘Hasan’ın evi’ şüane ‘çoban’ (e)
na kardia Hesenia ‘bu Hasan’ın bıçağı’ çüal ‘çuval’
nia ‘böyle’
a nia niya ‘o (dişil) böyle değil’
Kaynaştırma harfi W
Bir kişi zamiri, sıfat veya dişil bir ad –a ile bittiği taktirde, koşaç durumunda sonraki gelen –a
ünlüsünden önce bir –w alır:
sandalya! Na sandalyawa ‘Bu sandalyedir’ şia ! Masa şiawa? ‘Bu masa siyah’
ma ! A jüye çêna mawa ‘Bu bizim kızımız’ ma! Tı piyê mawa ‘Sen babamızsın’
Ders 10: Gulizare lewê khalık u pirıka xo de – Gülüzar dedesiyle nenesinin yanında
Sözcükler:
sanıke d masal
lewe e yanı
lewê ... de ...nin tanında
lewê ... ...’nin yanı(na)
sona lewê pirıka xo nenesinin yanına gidiyor
vatene (van-) söylemek, anlatmak
sanıku vatene (s. van-) masal anlatmak
ya ki ya da, veya
hêkate d hikaye, öykü
hêkate qesey kerdene hikaye anlatmak
pil büyük (yaşça)
hona henüz, daha
ra has kerdene (has ken-) brsni. sevmek ...
kes kişi, kimse
cı rê ona [iki cinsiyet için]
waxt zaman, vakit
waxtê keşi çino kimsenin vakti yok
coka ondan ötürü, o yüzden
waştene (wazen-) istemek
xeylê çok, hayli
lawıke d türkü
lawıke vatene (lawıke van-) türkü söylemek
çê e burda: aile
zê; jê ... ... gibi
zê Ap Memedi Mehmet amca gibi
her her
her rae her defa(sında)
lawıka „Cani Cani“ „Cani Cani“ türküsü
sair 1. ozan 2. şair
hama ama
rewra çoktan
wes biyene sağ olmak, hayatta olmak
wes niyo hayatta değil
Dêsım Dersim (Dersim bölgesi)
mılet millet
jü ki bir de, ve, ayrıca
zaf wes çok güzel, hoş
mesela d mesele, fıkra
huyiyaene (huyin-) gülmek
ebe meselanê dey huyina meselelerine güler
rocê birgün
vetene (vecen-) çıkarmak © Asmêno Bêwayir
Pirıka Gulizare sanıku rınd zanena. Gulizare sona lewê pirıka xo, nisena ro, pirıka xo ki ae rê jü sanıke vana ya ki jü hêkate
qesey kena. Gulizare endi domane niya, nıka pila, wanena, sona universıte, hama sanıku ra hona ki zaf has kena. Almanya
de kes cı rê sanıku qesey nêkena, pêro sonê kar, waxtê keşi çino. A coka pirıka xo ra sanıke wazena. Khalıkê dae Ap
Memed ki xeylê lawıku zaneno. Gulizare lawıku ra ki zaf has kena. Çê Gulizare de kes zê Ap Memedi lawıku nêvano.
Gulizare her rae khalıkê xo ra lawıka “Cani Cani” wazena. Na lawıke, lawıka Ap Memedi niya, yê Sa Heyderia. Sa Heyder
jü sairo, hama rewra wes niyo; Dêsım de mılet ey zaneno.
Jü ki Ap Alibeg esto, bıraê Ap Memedio. Çê Ap Alibegi lewê çê Ap Memedi dero. O ki zaf wes meselu qesey keno. Gulizare
ebe meselanê Ap Alibegi zaf huyina. Vana, “Ap Alibeg, ez sanıkanê pirıka xo ra, jü ki meselanê to ra rocê jü kıtab
vecenane!”
Dilbilgisi 8: Bükünlü halde (nesne hali) iyelik eki ve koşaç
Bükünlü halde ada koşaç veya iyelik eki takılabilir. Tamlayan ad, yani arkaya gelen ad, dilbilgisi 6’da
da olduğu gibi kendi cinsiyetine göre iyelik eki alır. Çoğul halde –an- sonekini ekemek gerek.
Koşaç, yani –dır ek fiili, tamlanan (öne gelen) ada göre çekilir:
İyelik eki ilavesiyle: Koşaç ile: iyelik eki ve koşaç ile:
lacê amıke " lacê amıka mı no lacê amıko no lacê amıka mıno
çêna xali " çêna xalê to na çêna xalia na çêna xalê tüya
kıtabê Gulizare " kıtabê Gulizara sıma no kıtabê Gulizaro no kıtabê Gulizara sımao
qelema Heseni " qelema Hesenê ma a qelema Hesenia na qelema Hesenê mawa
çoğul: çoğul ve koşaç:
lacê amıku " lacê amıkanê mı ni lacê amıkanê ni lacê amıkanê mınê
çênê xalu " çênê xalanê to ni çênê xalanê ni çênê xalanê tüyê
malıma domanu " malıma domananê ma na malıma domanana na malıma domananê mawa
malımê domanu " malımê domananê ma ni malımê domananê ni malımê domananê maê
Ders 11 – Weli sono sole herineno – Weli geht Salz holen
Sözcükler:
sole d – tuz
herinaene (herinen-) – satın almak
Sarız –Kayseri’nin bir ilçesi
dewe d – köy
Ortili e – Sarız’ın bir köyü; Küçük Örtülü
Qeyseriye d – Kayseri
tım – hep, daima
mendene (manen-) – kalmak
jêde – çok
teber – dışarı
zaf senık – çok az
cêniye – hanım, nikahlı kadın
cı ra pers kerdene (pers ken-) – birisine sormak
mormek – burda: herif : adam (hitap şekli)
sodıra, çhike ra – sabahtan. sabahın erken saati
suke d – şehir
ardene (an-) - geitrmek
ewro – bugün
yene e - cuma
seme e – Cumartesi
tı ke … – eğer sen …
kiloê – bir kilo
biyaene (ben-) – olmak. Burda: mümkün olmak
beno seme – Cumartesi oluyor
raşt biyaene (ben- raşt) – kalkıp yola çıkmak
cêrêniye d – alt taraf, altı
susa d – şoseyolu, karayol
vındetene (vınden-) – durmak, beklemek
ero cı niştene (nisen- ro cı) – binmek
war amaene (yen- war) – inmek
bazar – pazar
hem … hem … - hem …, hem …
feteliyaene (fetelin-) – gezmek
iyê ke … - onlar ki …; (fiil) …lar
rotene (rosen-) – satmak
waştene (wazen-) – istemek
bê sole – tuzsuz, tuz olmadan
yacêraene (cêren- ya) – geri dönmek
Sarız de jü dewe esta, namê xo Ortiliyo. A dewe de Zazaki qesey kenê. Sarız yê Qeyseriyo.
Ortili de jü mormek esto, namê xo Weliyo, 59 serri dero. Weli tım dewe de maneno, jêde dewe ra teber nêsono, Tırki zaf senık © Asmêno Bêwayir
27
zaneno. Rocê cêniya Weli, Elife, yena, Weli ra pers kena, vana,
- Mormek, çê de sole çina. Meşte sodıra sona, ma rê suke ra sole ana? Weli vano,
- Heya. Ewro yeneo, meşte semeo. Ez çhike ra urzenane ra, sonane suke, sole herinenane. Elife vana,
- Hama, tı ke sole herinena, kiloê sole vist u phonc (Lira) ra jêde nêbeno!
Beno seme. Weli çhike ra sate çarine de urzeno ra, tenê ara xo keno, beno raşt, sono suke. Sono cêrêniya dewe, susa de hata
ke otobozê suke yeno, vındeno. Otoboz yeno, Weli niseno ro cı. Suke de yeno war, sono bazar. Bazar de hem fetelino, hem fiatê
sole pers keno.
- Sen tuz kilosu qaça satıyor?
Kami ra ke pers keno, mormeko ke sole roseno, vano,
- Kilosu yirmibeşe! Weli vano,
- Yox, xanım dedi, vist u phonc’dan yuxari olmaz!
İyê ke sole rosenê, nêzanê “vist u phonc” çıko, nêzanê Weli inu ra çı wazeno.
Beno verasan, Weli bê sole cêreno ya, sono dewe. Eke yeno dewe, cêniya xo Elife cı ra pers kena, vana,
- Ma, mormek, sole kotia? Weli vano,
- Ma, tı vana sole, vana kiloê xo vist u phonc ra jêde nêbena. Bazar de pêro vanê “yirmibes yirmibes”, kes nêvano “vist u phonc
vist u phonc!”
Haftanın günleri
dıseme (pey-bazar) pazartesi roca dısemiye (pey-bazare) pazartesi günü
şêseme salı roca şêsemiye salı günü
çarseme çarşamba roca çarsemiye çarşamba günü
phoseme perşembe roca phosemiye perşembe günü
yene cuma roca yeniye cuma günü
seme (pey-yene) cumartesi roca semiye (pey-yeniye) cumartesi günü
bazar pazar roca bazare pazar günü
ewro roca ewroêne
vıjêri bugün roca vıjêrêne dün
meşte yarın perey geçen gün
birro, bürro; roca bine öbürgün perarey üç gün önce
emso, esmo bu akşam betırperarey dört gün önce
emser bu yıl serrêna gelecek yıl
serrtırêna, seterrêna iki yıl sonra
par geçen yıl, geçen sene pêrar iki yıl önce
betırpêrar üç yıl önce
Alıştırma 7
Lütfen her haftanın günü ve gün zarfı (bugün, yarın …) için kendinizin veya başkasının eylemini anlatan
Zazaca bir cümle kurunuz. Örn.: Ez dıseme (roca dısemiye) sonane kar. A meşte mekteb nêsona.
Soru zamirleri
Aşağıda Zazaca’da olan en önemli soru zamirleri çizelgede örnek cümlerlerle yeralmaktadır.
Soru zamirleri cümlede daima vurgu taşır; bilinen vurgu kuralına karşın soru zamiri birinci hecede vurguludur.
Soru zamirleri Zazaca’da k-, ç- veya s- ile başlar. Kimi soru zamirlerinin Türkçe’de aynı anlama gelebilir ve farklılıklarını belirtmek de
maalesef zordur. Ondan ötürü, öğrenim esnasında zamirleri kullanım durumuna göre kalıp şeklinde akılda tutulması tavsiye edilir.
Soru zamiri genelde cümlede sorulan şeyin yerinde olur.
Sözcükler:
ri e – yüz, surat
riyê .. ra – …’nin yüzünden
çıke, çıra ke – çünkü, zira
coka, coke ra, a ri ra – bundan ötürü, onun için
çınay rê beno? – neye yarar?
thawaê, çiyê – (soru ve olumsuz yanıtta) herhangi birşey
waxt, taw – vakit, zaman
melmeket – meleket
nia – böyle, şöyle
heni – öyle
hunde – kadar; bu kadar
derg – uzun © Asmêno Bêwayir
Soru Zamiri Türkçe karşılığı Örnek Örnek yanıt
çı ne Tı çı wanena? Ez kıtabu wanenane.
çık ne (koşaç veya iiyelşk ekiyle) Namê to çıko? Namê mı Delala.
çıba ne, ney (surum veya eşya için) No çıko, çıbao? Kes nêzano, çıko, çıbao.
çınay ra, riyê çınay
ra
neden ötürü, neden A çınay ra nina çê ma? A riyê to ra nina çê ma.
çınay rê ne için, niye No çınay rê beno? No thawaê rê nêbeno.
çıturi, çıtan nasıl Sıma çıturi sonê kar? Ma ebe arebe sonime kar
çıra, ça, çae neden, niye O çıra nêgurino? Çıke nêweso, a ri ra nêgurino.
çı waxt, çı taw ne zaman İ çı waxt yenê ita? İ phoseme yenê ita.
çı waxto, çı tawo ne zamandan beri Tı çı waxto malıma? Ez 3 serrio malımane.
çand kaç Sıma çand wa u bıraê? Ma 1 bıra, 4 wayme.
çıqa, çıqaşi ne kadar Melisa nıka çıqa pila? A nıka nia hunde pila, ha.
key ne zaman Viale key sona mekteb? Viale serrêna sona mekteb
kam kim Heyder kamo? Heyder piyê Delalo.
kami kimi, kimin, kime A kami vênena? A çêna xo vênena.
Weli kami rê sole ano? Weli çê xo rê sole ano.
Gulizare torna kamia? A torna Ap Memedia.
kamci hangi, hangisi Tı kamci melmeket rawa? Ez Tekman rawane.
koti, koti de nerde, nere Sıma meşte kotiê? Ma meşte suke derime.
kata ..., ... koti, koti
ro
nereye A kata sona / sona koti? A sona çarşi.
koti ra nerden İ koti ra nae zanenê? Maa Heseni ra zanenê.
ku nerde (hareketli nesneler için) Lacê mı kuyo? Lacê to çê Ali dero.
se ne (kerdene/vatene/biyaene fiilerinde) O to ra se vano? Vano, qelema mı çina.
se nasıl, ne tür Sıma zonê ma se musenê? Ma sonime kurs.
senê ne biçim, nasıl No senê karo, tı vana? No karê universıteyo.
senên nasıl, ne şekile O mormeko ke tı vana, senêno? O mormek zaf dergo.
Alıştırma 8
Lütfen aşağıdaki soru-yanıt cümlelerini doğru olan soru zamirini boşluklara doldurarak tamamlayın.
Örn.: Ewro kam yeno çê sıma? – Ewro waa mı yena çê ma.
• Bıraê Saseneme _______ sono melmeket? – O serrêna sono melmeket.
• Ni kıtabu ra ______ kıtabê tüyo. – Ano kıtabê mıno.
• Gulizare Ap Memedi ra _____ wazena? – A Ap Memedi ra lawıku wazena.
• Uşên ____ Pılemoriye de nêmaneno? – Çıke uca cı rê kar çino.
• _____ dewe de maneno? – Ap Alibeg dewe de maneno.
• Halê maa to ______? – Halê maa mı rındo, tı wes be!
• Weli ______ sono? – Weli sono suke.
• Ma, Weli suke de ______ keno? – O sono sole herineno.
• No defterê mı _____? – Defterê to nuyo.
• Çêna ma _____? – A mekteb dera.
• Tı _____ serri dera? – Ez 33 serri derane.
• Xalê maa to ______ rao? – O ki dewa ma rao.
